150 godina Galerije Matice srpske u Novom Sadu

U muzejima i galerijama se jos uvek, ma kako se cinili suvisni pred serfovanjima na Internetu, mogu sagledati tragovi sveta, po poznom Crnjanskom vidljivi jos samo “u nekakvom planetarijumu". O umetnosti ovde i odavde pouzdano svedoci Galerija Matice srpske. Ne odricuci se potrebe da poduci, porukom “Mnogo je radilica, jedna je Matica", svih tih stitinu i pedeset godina podsecaju na nezaobilazne cinjenice nacionalne kulture: dobre namere, losa vremena, ceste seobe i novac

Zagorka Radovic

“U gornjem podnjatiju u dvoru, veliku sobu naznacavam za obiteliste ucenikov, do nje jednu veliku sobu za knjigohraniliste, drugu za Panteon gdi Matica i zasedanija svoja drzati moze." Iz te, trece sobe Tekelijanuma, koju pominje Sava Tekelija u svom “Osnovatelnom pismu" studentskog “zavedanija" iz avgusta 1838. godine - vodi poreklo danasnja Galerija Matice srpske na novosadskom Trgu galerija. Tekelijanum je zdanje u Pesti gde se u to vreme skoluju srpski djaci i gde je jedno vreme, 1863. godine, upravnik bio i Jovan Jovanovic Zmaj. Pre toga su 1826. godine, sedmorica Srba okupljeni oko “Serbskog ljetopisa", sest trgovaca i mladi pravnik i tek stasali knjizevnik Jovan Hadzic (da bi casopisu u losim vremenima obezbedili novac), osnovali Maticu srpsku. Stavili su potpise “u ravni i puni krug" za “Druzstvo koje kao jedno Tjelo ravnim i jednim jedinim duhom za polzu i slavu naroda dise". Zavestana “zasvagda" takvom, Matica srpska nije taj zavet uvek i postovala.

Nepunih godinu dana posle “zavedenija", na Svetosavskoj proslavi u Matici srpskoj, “tekelijanac" Vasilije Berar, u pesmi posvecenoj svom mentoru, spominje Panteon u kojem je “svetlo torzestva gdi Silni Dusan i Sava Sveti piruju". Predani proucavalac tih dogadjaja, dr Bozidar Kovacek, smatra to dokazom da su portreti pomenute dvojice velikana vec tada, na “pojutarje svetosavskog dana 1839." u svecanoj sali Tekelijanuma koja je, cini se iz dokumenata i raspolozenja, slikama a ne “zasedanijama samo" namenjena.

Sava Tekelija je zavestao vise dobre volje svom vremenu nego sto je u njemu imao srece. Na litografiji Jozefa Krihubera je bio “senka svog obraza samo" a Matici je poklonio plocu-matricu da se sa nje skidaju otisci i za “dobru paru prodaju", ali se ne zna da li je ijedna uknjizena. Portret na kojem Tekelija “ne lici" povod je nepotpisanom tekstu u “Srpskim narodnim novinama" u kojem se poziva na Tekelijine reci da ce se ponovo “dati izmolovati" ali mu to “crna smrt ne dopusti". Jovan Popovic, “akademski moler" prihvata se da u ulju “obraz taj sa onoga u bakru rezanoga izvede" iako “hudoznik rodoljupca ni vidio nije". No, to mu ne smeta da “obraz uvencanog starca pogodi bas kao da mu je pokojnik toga radi sedio". Matica srpska je 1841. otkupila taj “proizvod srpske kicice" koji je “blagodatelja za pozne potomke i pitomce sacuvao" i sa deset drugih slika izlozila u Panteon. Tako je pocelo.

Sava Tekelija nije imao srece da doceka sprovodjenje svoje zamisli u delo, jer za to vaznu, 1847. godinu, nije doziveo. Prevario se i u Vukovoj reformi i bio ljuti protivnik narodnog jezika u “knjigama raznoraznim".

Godine buna

Bile su to nemirne godine gradjanskih buna i revolucija, Bahovog apsolutizma, srpskog pokreta u Habsburskoj monarhiji i vec osnovanog nacionalnog muzeja u knjazevskoj i ustavobraniteljskoj Srbiji. Vreme nacionalnog zanosa, Slovenskog kongresa u Pragu, Majske skupstine u Sremskim Karlovcima, Vukovog prevoda “Novoga zavjeta", Danicicevog “Rata za srpski jezik i pravopis", Njegosevih i Brankovih stihova.

Kada se Matica srpska 1864. godine seli iz Peste za Novi Sad, ladjom “Napredak" stize i jedanaest portreta, brizljivo spakovanih u drvene sanduke okovane gvozdjem. Agilni Jovan Subotic odmah “zapovedi" da se slike stave u svecanu Maticinu salu i da se “ne kriju po mraku".

Poziv “svetu srpskom" da svojim darovima i paznjom pomognu, tada vec Maticinu galeriju, uputio je, uz “blagi prekor" sto to ne cine, 1881. godine tadasnji sekretar Matice srpske, Stevan Popovic. Sacuvano je iz 1893. godine pismo Davida Curcica, vlasnika pomodne i manufakturne trgovine “Kod zlatne ruze" u kojem moli Antonija Hadzica da “izvoli na dar primiti portrete materinog ujaka Koste Bogdanovica i strica joj, bivseg ruskog ministra Stojkovica". Prema popisu iz 1899. godine zbirka Matice srpske ima 78 slika, grafika i oleografija, a 1912. je na predlog Tihomira Ostojica osnovan Umetnicki zbor za brigu i proucavanje stare srpske crkvene umetnosti sa podrucja Karlovacke mitropolije.

Uros Predic predsednik

Letopis Matice srpske s vremena na vreme upozorava na “plemenitu volju poklanjanja" za “dobrocinstvo umetnosti". Pasionirani kolekcionar i veleposednik iz Sente, Joca Vujic, poklanja kolekciju od 46 slika vojvodjanskih slikara. Medju darodavcima su vec i naslednici Jovana Sterije Popovica, Ilije Ognjanovica, Matija Ban, Gedeon Dundjerski, Todor Manojlovic, Bogdan Ciplic, Stevan Bodnarov.

Galerija Matice srpske seli se u nova vremena oktobra 1946. godine, sa cetiri stotine slika, crteza, grafika i skulptura. Od sobe u “gornjem podnjatiju" stigla je do sedam sala u sadasnjem zdanju Matice srpske. Na prvoj posleratnoj izlozbi predstavljena su platna Milana Konjovica, a godinu dana kasnije, na stogodisnjicu inicijative Teodora Pavlovica, Galerija Matice srpske preuzima brigu o umetnickoj zbirci a ostale eksponate “duha i tragova starine" predaje tek osnovanom Vojvodjanskom muzeju. Kada je 1951. godine za upravnika postavljen slikar Milivoj Nikolajevic, pocinju opsezna istrazivanja ikona iz 18. veka po fruskogorskim manastirima, a 1954. uz dozvolu Srpske pravoslavne crkve, zastita, kopiranje i skidanje fresaka iz manastirskih crkvi u Bodjanima i Krusedolu.

Galerijsko odeljenje Matice srpske postaje zasebna Galerija seobom u sopstvene prostorije 6. aprila 1958. godine. Od tada je u predratnoj zgradi Produktne berze ciju je adaptaciju nadzirao arhitekta Djordje Tabakovic. Nuznost paradoksa velikih biografija je neizbezna: iako jedna od najstarijih zbirki, Galerija Matice srpske pod tim imenom i statusom tek puni cetiri decenije. Dela savremene umetnosti otkupljivana su do 1968. godine, kada je, sada vec sasvim nevaznom iz kakvih pobuda i po cijem nalogu, u Novom Sadu osnovana Galerija savremene umetnosti kojoj je “trajno pozajmljeno" vise od pet stotina vrednih dela. Tradiciji su, u neku ruku, okrenuta ledja, ako se pod osnivackim blagom Galerije podrazumeva onih nekoliko drvenih sanduka sa delima savremenika sto silaze Dunavom na ladji “Napredak". Slucaj se “namiruje" adaptiranjem prostora za stalnu izlozbu likovnih umetnosti iz perioda 1900-1940. godine.

Galerijsko blago

Medju najdragocenijim pod krovom Galerije Matice srpske, koja cuva najreprezentativniju zbirku srpskog slikarstva 18. i 19. veka, upravnica Leposava Selmic izdvaja hiljadu i nesto ikonopisnih radova zoografskog slikarstva prvih decenija 18. veka od kojih je izlozena samo jedna desetina. Radili su ih nepotpisani autori, uglavnom monasi, ostavljajuci na njima autenticne likovne i licne tragove. Medju jedinstvene primerke pravoslavnog baroka kijevskog uticaja ubrajaju se dela Djordjija Stojanovica, Hristofora Zefarovica, jeromonaha i bakroresca i Zaharija Orfelina, enciklopedijske licnosti renesansne radoznalosti na usluzi srpskom baroku. Tu su i vredna dela klasicistickog i bidermajer slikarstva, najpoznatija platna srpskog romantizma, strasne palete poeta i slikara Djure Jaksica i Novaka Radonica, istorijske panorame Paje Jovanovica, kapitalna dela Save Sumanovica, Serbana...

U Galeriji su nasla utociste i dela kojima vremena, u jednom trenutku, nisu bila naklonjena, kao slike skinute sa zidova (iz) bivse Dunavske banovine. Leposava Selmic spominje zanimljiv slucaj portreta Aleksandra i Marije Karadjordjevic iz Gradske kuce kod Mileticevog spomenika, rad Paje Jovanovica iz perioda 1925/26. godine. Kraljevski par je u jednoj “smeni straze" sklonjen u Galeriju, a udubljenja u zidu Gradske kuce odakle su platna skinuta, jos su prazna. Ili, po dolasku okupatorske vojske u aprilu 1941. godine iz Galerije su odneti najlepsi pejzazi da dekorisu odaje nove vlasti. Znalo se gde ih ima.

Dobre namere su opet naisle na losa vremena. Jubilej od stotinu i pedeset godina ni izbliza nije proslavljen kako je zamisljen. “Spomenica" Galerije na kojoj mr Leposava Selmic sa saradnicima vec dugo radi nije zavrsena, pa ce, ako bude srece i onoga sto se pod njom podrazumeva, “Spomenica" posluziti za jedan drugi jubilej, cetrdesetogodisnjicu seobe u zasebnu zgradu, aprila 1998. godine. Iz istih razloga monografija i izlozba Urosa Predica ce, umesto na 7. decembar ove godine, godisnjicu slikarevog rodjenja, biti predstavljena 11. februara iduce godine na dan njegove smrti.

Drcni kontinuitet

I o uredjenju Galerije trgova na uglu gde “se seku" ulice Vase Stajica i Miroslava Antica i na kojem su pored Galerije Matice srpske i Spomen-zbirka Pavla Beljanskog i Galerija Rajka Mamuzica, vec se decenijama pregovara, i premerava, upucuju performans-apeli umetnika, vode javni i drugi razgovori, ali se na Trgu i dalje parkiraju vozila i prodaju kokice.

I Tekelijanum u Pesti, gde je pored “knjigohranilista" bio “Panteon", ceka izvesnije dane. Matica srpska ima dobre namere da povrati zaduzbinu Save Tekelije i ne odustaje od jos jedne, simbolicne seobe, ali su, opet, losa vremena.