Demokratija na Istoku

Srdjan Darmanovic

Izborni uspjeh Mila Djukanovica predstavlja prvu pobjedu jedne proliberalne, prodemokratske i prozapadne politicke orijentacije na tlu Crne Gore u XX vijeku. On je, osim Kira Gligorova i njegove partije, prvi politicar na ovom prostoru koji je uspio da pobijedi na nenacionalistickom programu i uz multinacionalnu podrsku birackog tijela

Na manje mocne funkcije, ni vece borbe, ni znacajnije pobjede. Tako bi se u jednoj recenici moglo sazeti ono sto se dogodilo 19. oktobra u Crnoj Gori. Zaista, za ustavno simbolicnu i uglavnom protokolarnu predsjednicku funkciju, u Crnoj Gori je vodjena izborna i politicka bitka kakva po zestini i neizvjesnosti nije vidjena nigdje na prostoru bivse Jugoslavije, a njen rezultat - pobjeda Mila Djukanovica, po svojim posledicama prevazilazi znacaj i okvire ove Republike. Ogorcenost borbe i znacaj pobjede, od pocetka je bilo jasno, nijesu proizilazili iz politicke sadrzine i (ne)moci predsjednickog polozaja. U pitanju je bio sudar dvije sustinski razlicite koncepcije, dva vidjenja Crne Gore i Jugoslavije i njihove buducnosti, dva dozivljaja svijeta u kome zivimo i njegovih temeljnih vrijednosti i, osim toga, bitka za politicki opstanak. Priholoski znacaj pobjede nije bio manji od politickog. Sada, kada se zna da je prevagu odnio Djukanovic i opcija koju je ovoga puta on simbolizovao, znacaj toga ishoda moze se opisati i kroz nekoliko upecatljivih istorijskih i savremenih uporedjenja.

U istoriji istocnoevropskih i balkanskih naroda i drzava ne jednom je vodjena zestoka i uporna borba izmedju prozapadne, proliberalne modernizatorske, prema svijetu otvorene vizije drustva i njegovog razvoja i njoj opozitne antizapadne, konzervativne, "narodnjacke" i cesto ksenofobicne koncepcije. Ove tendencije olicavale su razlicite politicke snage. Duga borba izmedju radikala s jedne, odnosno naprednjaka i liberala s druge strane, obiljezila je jedan dugi period srbijanske istorije. Sukob prozapadnih liberala i raznih narodnjackih, "slavjanofilskih" i misticnih partija i pokreta, konstanta je ruske i istorije. Pri tome su i u Srbiji i u Rusiji i drugdje uspjesi i uzleti proliberalnih snaga uglavnom bili kratkotrajni, a dominacija "narodnjastva" uglavnom duga i istrajna. Proliberalni pokreti rasli su na nejakoj socijalnoj bazi, a "narodnjastvo" je izviralo iz dubina masovne neprosvecenosti i siromastva. Prosveceni apsolutisti na tronu katkad su svojim vladarskim ognjem i macem nejakoj liberalnoj tendenciji davali snagu, ali osnovni trend - dominacija "narodnjastva" konzervativizma i kolektivizma nije se bitnije mijenjao. Komunisticka vladavina u osnovi je bila produzetak ove narodnjacko-kolektivisticke koncepcije, ali u drugacijoj formi.

Iako do pocetka XX vijeka bez diferenciranih politickih snaga, Crna Gora se takodje klatila izmedju ove dvije tendencije. Uglavnom prosveceni apsolutisti - dinasti Petrovici su nastojali da apsorbuju i jedan i drugi - i istocni i zapadni civilizacijski i politicki uticaj i orijentaciju, ali je siromastvo, ratnicka istorija, vjekovna oslonjenost na Rusiju i nedostatak bilo kakve demokratske tradicije i kutlure Crnu Goru i njene politicke tokove prirodno vukao u onom konzervativno-kolektivistickom smjeru. Citav XX vijek, takodje, u Crnoj Gori obiljezen je ovim pravcem. Cak i nakon formalne uspostave visepartijske demokratije, taj osnovni pravac se nije izmijenio. Sedmogodisnja vladavina DPS-a protekla je uglavnom u tom znaku. Posmatrajuci taj dugotrajni tok moze se reci da izborni uspjeh Mila Djukanovica predstavlja prvu pobjedu jedne proliberalne, prodemokratske i prozapadne politicke orijentacije na tlu Crne Gore u XX vijeku. Iako izrazena veoma tijesno i sa jasnom cinjenicom da je njoj suprotna orijentacija skoro jednako jaka, ova pobjeda ima, u tom smislu, neuobicajen znacaj. Ona je tim znacajnija sto je izborena glasackim listicima, dakle snaznim opredjeljenjem naroda, a ne odlukom ili prisilom politicke elite.

Crna Gora u XX vijeku popriste je sukoba i dvije osnovne drzavne ideje i tendencije. Velikosrpske - izrazene u politici denacionalizacije i razdrzavljenja Crne Gore, tj. njenog stavljanja u funkciju srbijanske drzavne politike i pansrpske drzavne ideje, i procrnogorske izrazene u politici odbrane crnogorskog nacionalnog identiteta i ocuvanja crnogorske drzave, bilo u federalnoj, bilo u samostalnoj formi. Ovaj je spor do sada resavan uglavnom nedemokratskim sredstvima i to u dva navrata. Najprije je 1918. godine na podgorickoj tzv. Velikoj narodnoj skupstini Crna Gora prisilno, u kontekstu rezultata Prvog svjetskog rata, prisajedinjena Srbiji i kao Srbija usla u prvu Jugoslaviju, da bi partizani predvodjeni komunistima 1945. obnovili crnogorsku drzavnost u federalnoj formi (SFRJ), takodje porazivsi u ratu konkurentsku, unitaristicku koncepciju. Drugi ciklus obrta u ovom pitanju nastupio je 1989. sa raspadom Druge Jugoslavije i Milosevicevom satelitizacijom Crne Gore, pri cemu je njena drzavnost formalno ostala netaknuta, ali je sustinski izgubila na znacaju. Pobjeda Djukanovica, u tom smislu, predstalja prekid toga toka i stoga je ona u ovom vijeku drugi (posle partizana 1945) tezak udarac, ako ne i potpuni poraz velikosrpstva na tlu Crne Gore. Ona je, medjutim, prva sustinska pobjeda procrnogorske drzavne ideje (takodje u federalnoj formi), izborena demokratskim sredstvima, tj. glasackim listicima, a ne silom ili prisilom, kako je ovo pitanje resavano do sada.

Pored istorijskog konteksta, pobjeda Mila Djukanovica ima i odredjena krajnje savremena znacenja. Ona je prvi jasan, realan i po znacaju dalekosezan poraz Slobodana Milosevica na nekim izborima u SRJ. Istina, Milosevic je i do sada imao par izbornih nedaca, ali se nijedna ne moze uporedjivati sa ovom poslednjom. Tako je, valjda samom ironijom sudbine, bas Momir Bulatovic prije pet godina porazio protivkandidata koga je u tom momentu Milosevic podrzavao. Ali, niti je tada ta podrska bila tako otvorena i jasna kao ova data Bulatovicu sada, niti je ona eskalirala u sukob izmedju Bulatovica i Milosevica. Bio je to vise kratkotrajni spor, nego stvarni politicki sukob. Milosevicevi izborni neuspjesi novijeg datuma, onaj na lokalnim izborima u novembru '96. i ovaj poslednji od Seselja na predsjednickim izborima jesu neprijatni i donijeli su mu nevolje, ali je on ipak situaciju zadrzao pod kontrolom. Tromjesecna protestna energija iz zime '97/97. ubrzo je ishlapila, koalicija "Zajedno" se raspala, a i izborena pobjeda opozicije ostala je ogranicena na lokalni nivo koji u nasem politickom zivotu nikad nije imao veceg znacaja. Nedavna, pak Seseljeva pobjeda, koliko god bila prijeteca, proglasena je neregularnom zbog apstinencije biraca, a Seselj, i pored "pobjede" ne prelazi u Srbiji cetvrtinu birackog tijela. U odnosu na sve to Djukanovic je postao sef jedne drzave sa vecinom birackog tijela iza sebe i realnom vlascu, koja ce uticati na politiku i na federalnom nivou.

Nacionalizam u nekom od svojim vidova (imperijalizam, secesionizam, sovinizam) bio je do sada sigurna pobjednicka ideologija i politika na svim izborima na teritoriji bivse Jugoslavije. On je sluzio kako za ostvarenje odredjenih nacionalnih ciljeva, tako i za odrzanje na vlasti. Milo Djukanovic je, osim Kira Gligorova i njegove partije, prvi politicar na ovom prostoru koji je uspio da pobijedi na nenacionalistickom programu i uz multinacionalnu podrsku birackog tijela. Tacno je da je Djukanoviceva izborna kampanja bila u velikoj mjeri prozeta crnogorskim patriotizmom, ali on nije interpretiran kao nacionalisticki program, vec kao antimilosevicevska, antiautokratska, prodemokratska platforma. Stavise, Djukanovic je za protivnika imao politicara koji je podsticao nacionalnu segregaciju birackog tijela, predstavljajuci glasove manjinskih (nepravoslavnih) zajednica u Crnoj Gori, manje vrijednim, stavise opasnim, u odnosu na vecinsku crnogorsku (i srpsku) pravoslavnu populaciju. Djukanovic je, dakle, pobijedio ne na nacionalizmu, vec sam se boreci protiv nacionalisticke segregacije u najtezem obliku.

I ovih nekoliko uporedjenja, medju mnogima koja bi se mogla napraviti, pokazuju da je znacaj pobjede Mila Djukanovica na predsjednickim izborima 19. oktobra nesumnjiv, kako u istorijskoj, tako i u savremenoj perspektivi. Ipak, sa terminom "pobjeda" treba biti krajnje oprezan. Najprije zbog elementarne potrebe za zdravljem crnogorskog drustva kojega su podjele na "pobjednike" i "porazene" mnogo puta u istoriji preskupo kostale. Zatim zbog cinjenice da je ta pobjeda izrazena u razlici od svega pet i po hiljada glasova ili u pribliznom omjeru 51:49 odsto. Crnogorsko drustvo je zapravo mnogo vise podijeljeno, nego sto je neko pobjednik, a neko porazeni. Takodje, ova pobjeda ostvarena je na prostorno i demografski visestruko manjem dijelu federalne drzave i ona je vec od samog njenog proglasenja suocena sa nekom vrstom specijalnog rata koji je protiv nje i njenih nosilaca pokrenuo Slobodan Milosevic - ogorceni protivnik svih demokratsko-reformatorskih programa i licnosti u ovoj zemlji. Zato, umjesto realizacije svoga najavljenog programa, Djukanovica prije ocekuje teska i iscrpljujuca bitka sa ovim covjekom- unistiteljem i drugih i sopstvenoga naroda u kao vijek dugoj deceniji njegove vladavine. Najzad, Djukanoviceva pobjeda moze se shvatiti samo kao privremena i uslovna, ukoliko ne bude potvrdjena na parlamentarnim izborima na proljece iduce godine. Bez vecine u parlamentu, sef drzave ostaje figura bez moci i stvarnog znacaja u crnogorskom ustavnom i politickom sistemu. Ipak, uprkos svim ovim teskocama, cak i u slucaju buducih propratnih neuspjeha, Djukanovicev izborni uspjeh koncentrisao je i oslobodio onu kriticnu kolicinu demokratske energije u Crnoj Gori koja se, ukoliko on sam ostane dosledan svojim predizbornim zalasganjima, vise ne moze sputati i ponistiti.