FENOMENOLOGIJA

REGIONALNOG

GRADITELJSTVA

Osluskivanje istorije i vizija dolazeceg kao pretpostavke oblikovanja novih objekata u okruzenju starih

Pise Dr Aleksandar Milenkovic

Jugoslavija je zbir nekoliko sasvim razlicitih geografskih podrucja, koja naseljavaju pripadnici mnogih naroda, nezavisno od statusa konstitutivnog ili manjinskog naroda. Svaki od tih etnickih entiteta ima svoju specificnu neimarsku tradiciju, ali se mnoge zajednicke odlike mogu naci na objektima njihovih autohtonih nacionalno-regionalnih arhitektura.

Politilka ili ideolosko „nivelisanje" i socijalno homogenizovanje stanovnistva u jednoj zemlji moguce je, ali formiranje nekakvih umetnickih i graditeljskih „obrazaca" po svaku cenu, a na osnovu jednog „vodeceg" modela, predstavlja nasilno uticanje na spontane tokove razvoja.

Sve negativne posledice stilsko-esteticke uranilovke iskusili su zitelji zemalja koje su imale represivne sieteme. Mogu se pojavljivati ekstremni zahtevi i u demokratskim drustvima, i u krugovima zagovornika izrazene nacionalisticke orjentacije.

Svojevremeno je Ilija Glazunov, moskovski slikar od renomea, iako distanciran od sovjetskih vlasti, propovedao ideju da se u Moskvi smeju graditi samo zdanja koja ce verno reprodukovati anarhicne modele ruske arhitekture i nista drugo osim toga! Kako je Moskva u to vreme bila sinonim etatistickog i unitaristicko-centralistickog poimanja vladajuceg „realnog socijalizma", zracenje arhitektonskih atributa iskljucivo ruskog tradicionalnog neimarstva dopiralo bi u vidu „postanovke" sve do jermenskih, gruzijskih, azerbejdzanskih i turkmenskih prostora koji su naseljeni narodima ponosnim na sopstvene graditeljske obrasce i izvornu tradiciju.

Nasavsi se u situaciji da ne moze da formulise svoju „jugoslovensku arhitekturu" po formuli „od svaceg po malo, za svakoga po nesto", politicki vrh zemlje nevoljno je prihvatao internacionalnu arhitekturu, koja je u socijalistickim zemljama oznacena kao „dekadentna", „bezidejna", „sterilna", „uniformna" i proganana u ime zvanicno protezirane arhitekture „socijalistickog realizma".

Civilizacija se „prestrojava u hodu"

Na osnovu prethodnih razmatranja mozemo da izvucemo odredjene zakljucke ili zapazanja.

Prvo: Graditeljstvo i arhitektura jednog naroda vezani su za nacin zivota, mentalitet, drustveno ustrojstvo i sl., sto stvara pojam regionalnog neimarstva u uzem geografskom smislu, odnosno nacionalnog neimarstva u sirem smislu.

Drugo: Arhitektura je takva civilizacijska istoricna kategorija koja podleze zakonitosti evolucije i ne trpi „bocne udare" i nasilne intervencije, bez posledica po njenu sustinu i razvojne tokove.

Trece: Potraga za „neutralnim", nadcionalnim stilskim izrazima doprinosi brisanju memorije jednog naroda na istorijsko-kulturoloskom planu, sto predstavlja jednu od najvecih opasnosti po identitet jednog naroda.

Cetvrto: Razvoj civilizacija zahteva „prestrojavanje u hodu" i prilagodjavanje novim mogucnostima savremene tehnike i tehnologije.To podrazumeva stalnu opasnost od pojava psiholoskih raselina, trauma, ali i svesni napor zajednice da se prevazidju dileme, nesporazumi, sukobi interesa, nepoznanice i strah od nepoznatog. Arhitektura je nosilac inovacija u sferi covekovih zivotnih stanista.

Peto: Arhitekti su u ulozi istrazivaca. Osluskivanje istorije i vizionarsko predosecanje dolazeceg, pretpostavka je izbalansiranog pristupa u oblikovanju novih arhitektonskih objekata okruzenih starim. Poznat je savet arhitektima da „koriste nove materijale i sklopove na nacin koji su koristili nasi prethodnici gradeci coveku prilagodjena zdanja".

Sesto: Ocuvanje osobenosti regionalnog neimarstva treba da bude kopiranje spoljnih karakteristika autohtonog stila ili izraza. Koncepcija objekata je ogledalo zanimanja, potreba, navika i ukupnih mogucnosti buducih korisnika. Uvazavanje ove cinjenice podrazumeva da i sve rekonstrukcije, revitalizacije, restaruacije i stilske „reinkarnacije" privrednih, poljoprivrednih, zanatskih i drugih objekata treba da budu u funkciji novih sadrzaja, funkcija i ukupnog novog zivljenja.

Sedmo: Siri pojam "autothono neimarstvo obuhvata urbanizam, mikro i makro ambijentalne celine. Neravnoteza izmedju ocuvanog „imidza" autohtone arhitekture i novih, pretezno progresistickih urbanistickih struktura, urbanog ili ruralnog tipa, javlja se tamo gde preovladjuje formalisticka, katkada isprazna larpurlatisticka praksa koa odraz pomodnog „ekoloskog" ili kvazi - romanticnog „povratka vekovima".

NACIO-nalna ili FUNKCIO-nalna struktura?

Specificna stilska odredjenest objekata izvan prostornog, urbanoloskog i etnoloskog konteksta isti je takav nonsens kao i specificna urbana ili ruralna aglomeracija (regionalnog odredjenja) izatkana od potpuno neodgovarajucih stilskih objekata.

Znaci, samo stilski ujednacena arhitektonsko-urbanisticka slika jednog naselja, natopljena uz to humanistickim i globalnim ekstickim agensima, moze da postane obrazac u nacelu. Konkretno - alpske, skandinavske ili mavarske kuce usorene na tipcni ravnicarski nacin predstavljaju „svetogrdje"... bas kao i lekorbizijanski soliteri „ukraseni" scenografskim rekvizitima vojvodjansko-barokne provijencije.

U okviru razmisljanja da je autohtona arhitektura jedan od indikatora nacionalne pripadnosti stanovnika, neka vrsta „legitimacije" odredjene etnicke zajednice, moze se postaviti logicno pitanje - o kakvoj to nacionalnoj arhitekturi moze biti reci u prostoru Panonske nizije, na primer, koju nastanjuju pripadnici razlicitih nacionalnih skupina - Srbi, Madjari, Rumuni, Slovaci, Rusini, Nemci, Bunjevci, Hrvati, Romi i drugi.

Poznato je da oni nastanjuju tipicno formirana vojvodjanska sela i gradove, da svi uzgajaju iste useve i stoku, da pate zbog nedaca iste stepsko-kontinentalne klime, da im je kuhinja slicna, da im nosnje sadrze slicne elemente i vrste tkanina, da im je ...itd.itd.

Na graditeljskom planu slicna je situacija. Autohtoni materijali od pamtiveka jesu glina i pleva za pravljenje nepecene opeke ili zidova od naboja, kao i trska za krovove ili ispunu bondruka. Ukopavanjem do polovine visine, kucama je obezbedjena termoizolacija u uslovima izrazenih temperaturnih amplituda, u znaku - zimi zima, a leti vrucina!
Dugacak hodnik, poluotvoreni „gonk" duz juzne fasade paorske kuce vezna je komunikacija svih prostorija u nizu i istovremeno je zastita od izolacije i atmosferilija. Jednostavno i osmisljeno, zar ne?

Uredjenje i raspored pomocnih objekata u dvoristu, prednjoj basti i okucnici pri dnu parcele, odrzava vekovni nacin zivota ljudi ovoga podneblja, nezavisno od nacionalne strukture lokalne populacije ili, pak, pomerajucih drzavnih granica na ovom prostoru.

Identicnost kulturnog horizonta

Plediranje za ocuvanje autohtonog riralnog ili urbanog „imidza" u ovakvim okolnostima ne moze da bude u funkciji ocuvanja nekakvog specificnog nacionalnog identiteta bilo koje od navedenih nacija. Zapravo, ne moze samo arhitektura da u ljudima gaji osecanje naconalne pripadnosti, ali se ne moze poreci da je ona ipak jedan od znacajnih agenasa nacionalnog profilisanja ljudi, odnosno okvir svakodnevnog zivljenja sa tipcnim manifestacionim oblicima odredjene etnicke skupine.

Sta zelimo da objasnimo? Nacin zivota Srbina, Madjara, Rumuna, Slovaka...u datim okolnostima, u istovetnom mizanscenu, u slicnim ambijentima, i identicnom klimatu i pejzazno-geografskim uslovima, konacno, u isto oblikovanim kucama, jedva da se razlikuje medjusobno, ali svi oni ostaju generacijama ono sto jesu - Srbi, Madjari, Rumuni...

Sustina je u tome sto jedan odredjeni arhitektonski izraz, u ovom slucaju panonsko-vojvodjanski, usvajaju kao SVOJ nekoliko etnickih grupacija na ovom prostoru. Samim tim, pripadnici tih skupina (naroda) ugradjuju u svoj kulturni horizont i istorijsko nasledje jedan definisani model kuce-stanista-ognjista, te na identican nacin dozivljavaju sve tokove i aktivnosti koji ga evolucijom ili revolucijom, odvajaju od tradicionalnih porodicnih zadruzno-plemenskih, komsijskih, zemljackih (ranije rodovskih) i, konacno, nacionalnih okvira.

Setimo se zvanicnog naziva za srpskohrvatski jezik koji, iako u globalu isti, nije uspeo da se kao takav odrzi jer su ga „korisnici" u jugo-prostoru proglasili za srpski, hrvatski, crnogorski i -bosnjacki!
Nezavisno od etikete, ljudi ce se i dalje sporazumevati medjusobno, bas kao sto ce stanovnici na tlu isusenog Panonskog mora ziveti u kucama istog neimarskog jezika, ovde znanog kao „lalinska kuca", tamo kao „svapska", onde kao „madzarska" ili pak, rumunska... Svakom od tih ljudi kuca ce biti okrilje zivota i kopca sa rodnom grudom, vise kao zavicajem, a manje kao pateticnim pjmom otadzbine.

Arhitektura-ostavstina za buducnost

Nacin zivljenja i kvalitet gradjevinskih i arhitektonskih objekata rezultat su milenijumske empirije domorodaca, bilo gde na Zemljinoj kugli - u trogloditskom naselju severne Afrike, u kolibama Polinezijskih ostrva, u ledenim igloima Artika, u brvnarama sibirskih trapera, u kamenim kulama Plava, u kondominijumima Pueblo indijanaca...

Ako oduzmemo bilo kojem od pomenutih stanovnika njegovu rodnu kucu-staniste, stvoricemo od njega apatrida posebne vrste, tikvu bez korena, nedefinisano bice poput puzeva golaca, tih prirodnih „beskucnika".

Bez sigurnog oslonca na osnove materijalne i duhovne vrednosti svog postojanja, bez standardnih institucija koje grade okvir njegove egzistencije od rodjenja do smrti, covek zapada u otudjenje, sa fazama mentalne dezorjentacije, socioloske dezagregacije sa krajnjom fazom slabljenja etnickog kohezionog faktora i opsteg „raspada sistema" u okvirima sire zajednice.
Slucajevi svesnog prihvatanja nadnacionalnog, gradjanskog promisljanja uloge pojedinca u drustvu, sa „internacionalistickom ravnodusnoscu" prema nacionalnim atributima u globalu, manifestuju se u dva moguca modalitea.

Prvi blagotvorno otklanja ekstreme stetne po „suzivot" visenacionalnih drustava. Drugi u duzem delovanju „razvodnjava" svojevrsne arome nebrojenih etnickih eniteta koji obogacuju ljudski rod i cine nas svet upravo onakvim kakav jeste i kakav treba da ostane - raznolik, bogat varijetetima, uravnotezen, zanimljiv, iskonskom evolucijom stvoren i izrazen nebrojenim vrstama.

Koliko je „nasa kuca" bitna po osecanje etnicke pripadnosti ljudi u specificnim uslovima, daleko od rodne grude, pokazuju primeri iz epohe kolonijalne ekspanzije pojedinih evropskih zemalja.

Na primer, kada pitate Engleze zasto su u svoje vreme gradili po Indiji, Burmi ili Keniji „svoje" viktorijanske vile i negoticne crkve, potpuno izvan graditeljske tradicije domorodaca i klimatskih uslova, odgovorice vam bez razmisljanja - „Stvarali smo privid, kulise nase postojbine... kao okvire nasih navika, kulture, stila ponasanja i filozofije zivljenja uopste". Usred dzungle, na sto kilometara udaljenosti od prvog komsije plantazera u Africi, bracni par ce popiti svoj tradicionalni Fives o*clock tea u pet-nula-nula casova po podne...da bi se za intimnu porodicnu veceru obukao u vecernje odelo. „Ako napustimo ove obicaje i kulturni nivo, brzo cemo hodati naokolo goluzdravi kao Hotentoti ili Masaji ..." - objasnjavaju koloni.

Englezi su otisli iz Indije, a monsunske kise ce jos vekovima kvasiti njihovu arhitektonsku „zaostavstinu za buducnost", uspomenu iz kolonijalne ere.

Pretpostavka za naporedno ocuvanje specificnosti stila zivljenja i pripadajucih ambijenata izvire iz osmisljene politike u oblasti arhitekture i urbanizma. Politike koju ce najbolje kreirati zitelji i neposredni korisnici objekata o kojima je ovde rec.

Referat je podnet na Savetovanju "Arhitektura oko nas", u Novom Sadu, maja 1996 godine.

Sadrzaj