Gotovo da nema clanka iz oblasti ekonomije, kako u domacoj tako i u stranoj stampi i casopisima, koji ne sadrzi bar jednu manju ili vecu gresku kada je posrijedi upotreba kljucnih agregatnih ekonomskih pokazatelja.
Podjimo od jednog najbanalnijeg primjera. Svake godine medjunarodne i nacionalne institucije objavljuju podatke o rastu i dostignutoj razini ukupnog proizvoda i proizvoda po stanovniku u raznim zemljama svijeta.
Prva greska koja se pri tom cini jeste oznacavanje rasta ukupnog proizvoda »privrednim proizvodom«. Jer, pod »ukupnim proizvodom« (GNP) u strucnim sluzbama medjunarodnih organizacija, kao i zemalja sa razvijenim trzisnim privredama, podrazumijeva se vrijednost proizvodnje svih dobara i usluga koje se realizuju na trzistu ili se za njih dobija novcana naknada. Ovaj koncept, dakle, ne ukljucuje proizvodnju dobara i usluga za vlastite potrebe (na primjer, usluge domacica), a ukljucuje usluge drzavne uprave, vojske, policije, prosvjetnih i zdravstvenih radnika. I ove druge usluge, istina, imaju i svoje privredne funkcije (vojska i policija cuvaju nacionalno bogatstvo, profesori obrazuju, a ljekari lijece radnu snagu), ali one, same po sebi, nisu privredne djelatnosti. Zbog toga se rast tako shvacenog ukupnog proizvoda (GNP) ne moze oznacavati »privrednim rastom«, vec samo ukupnim rastom.
Druga greska je koriscenje pokazatelja vrijednosti proizvoda po stanovniku (per capita GNP ili GDP) kao pokazatelja bogatstva po stanovniku. Cesto, kada se objavljuju najnoviji podaci o proizvodu po stanovniku kaze se: »Prema najnovijim podacima, najbogatije zemlje svijeta su...« pa se navedu zemlje sa najvecim nominalnim proizvodom po stanovniku. Proizvod po stanovniku, bilo ukupan bilo domaci, slicno kao i dohodak po stanovniku, uvijek je manji od bogatstva po stanovniku (za 3–30 puta!), pa makar bogatstvo definisali vrlo usko; na primjer, fond roba ili fond ljudskim radom stvorenih materijalnih dobara. Iako svaki pojedinac jasno razlikuje svoj dohodak od svoje imovine, tj. ekonomskog bogatstva, u publicistici se cesto nacionalni proizvod i nacionalno bogatstvo izjednacavaju. Stavise, ni mnogi ekonomisti, a da ne pominjemo laike, ne znaju koliko iznosi prosjecna vrijednost bogatstva po stanovniku ili ukupno bogatstvo u njihovim zemljama iako bi trebalo da to budu jednako vazni podaci kao oni o proizvodu po stanovniku i o ukupnom proizvodu.
Treca greska je cesto koriscenje vrijednosti nominalnih proizvoda po stanovniku (tj. vrijednosti dobijenih koriscenjem zvanicnih deviznih kurseva cime se zanemaruju razlike u kupovnoj moci iste valute u raznim zemljama) kao pravih pokazatelja. Time se stvaraju vrlo velike zablude u pogledu stvarnih velicina proizvoda po stanovniku i ukupnih proizvoda pojedinih zemalja. Primjera radi, nominalni proizvod po stanovniku u 1999. godini iznosio je u Kini 723 dolara, a u Japanu 21 925, sto znaci da je u Japanu bio za 41 puta veci nego u Kini. Ako, medjutim, uzmemo u obzir kupovnu moc dolara u Japanu i Kini i proizvode po stanovniku izracunamo koristeci iste metodologije, dobijamo podatak da je realni proizvod po stanovniku u 1999. godini u Kini iznosio 3600 dolara, a u Japanu 24 000, sto znaci da je u Japanu bio za 6,7 puta veci nego u Kini. Ukupan proizvod Kine u 1999. godini iznosio je nominalno 915 milijardi dolara, a Japana 3790 milijardi, sto znaci da je japanski bio za cetiri puta veci od kineskog. Realno, medjutim, kineski je iznosio 3962 milijarde dolara, a japanski 3040 milijardi, sto znaci da je kineski, realno, bio veci od japanskog za 1,3 puta!¹
Cetvrta krupna greska je koriscenje podataka o proizvodu po stanovniku kao pokazatelja privredne razvijenosti. Privredni razvoj je siri pojam od privrednog rasta jer ukljucuje i kvalitativne promene, tj. obuhvata i privredni rast i progresivne strukturne promjene u privredi (posebno one u proizvodnji, raspodjeli i potrosnji). Istina, ekonomska nauka jos nije pronasla sinteticni pokazatelj brzine i razine privrednog razvoja. Zato je za njihovu ilustraciju jedino ispravno kumulativno koriscenje pokazatelja privrednog rasta i velicine proizvoda po stanovniku, kao i strukturnih promjena i karakteristika.
Najveca greska, medjutim, cini se kada se proizvod po stanovniku (nominalni ili realni) bez, ili sa nekim korekcijama, koristi kao pokazatelj »kvaliteta zivota«. Bez korekcija, to je isto kao kada bismo vrijednosti nekog covjeka mjerili velicinom njegovog dohotka ili njegovom visinom i tezinom! Korekcije ili dodaci obicno su dvojaki. Tako, ponekad se podacima o proizvodu po stanovniku dodaju oni o kvalitetu zivotne sredine pa se to onda oznacava »kvalitetom zivota« sto je takodje tesko prihvatljiv redukcionizam. Slicno tome, nedavno je londonski The Economist, od 1. jula 2000. godine, podatke o »humanom razvoju« (koje od 1991. godine izracunava i objavljuje Razvojni program UN/UNDP/) oznacio pokazateljima »kvaliteta zivota«. »Indeks humanog razvoja« izracunava se tako sto se koeficijent realnog domaceg proizvoda po stanovniku kombinuje sa koeficijentom prosjecnog zivotnog vijeka i koeficijentom obrazovne razvijenosti (izrazene pismenoscu odraslih i obuhvatom tri stepena obrazovanja). »Indeks humane razvijenosti«, u stvari, najvise je indeks razvijenosti ljudskih izvora i jeste bolji pokazatelj dugorocnih performansi pojedinih zemalja nego proizvod po stanovniku, ali je potrebno puno maste da bi se koristio kao pokazatelj »kvaliteta zivota«.
Jos prije gotovo tri desetljeca Japanka Naomi Maruo je pokusala da definise »kvalitet zivota« na jedan obuhvatniji i precizniji nacin podijelivsi njegove pokazatelje na dvije grupe: a) pokazatelje ekonomskog blagostanja (1. pokazatelje bogatstva i dohotka, 2. ekonomske stabilnosti i sigurnosti i 3. ravnomjernosti raspodjele dohotka) i b) socijalne pokazatelje (1. pokazatelje mjere zadovoljenosti osnovnih potreba /hrana, zdravlje i licna bezbjednost/, 2. mjere zadovoljenosti standardnih potreba /kvalitet prirodne sredine, uslovi stanovanja i uslovi rada/ i 3. mjere zadovoljenosti potreba viseg reda /obrazovanje, kultura i razonoda/).² Ova definicija je krnja iz vise razloga, prije svega zato sto Maruo gubi iz vida da je covjek i politicko bice i da u njegovom zivotu veliki znacaj imaju vrijednosti kao sto su sloboda i demokratija.
Znatno sire shvatanje »kvaliteta zivota« sadrzano je u radu Tejlora i Hadsona: Svjetski prirucnik politickih i socijalnih pokazatelja³ koji za vecinu zemalja pruza oko 60 pokazatelja, sistematizovanih u slijedecih pet grupa: a) politicka struktura i njeno funkcionisanje, b) politicki protesti i promjene izvrsne vlasti, c) socijalne karakteristike, d) prirodni izvori i privredna razvijenost i e) spoljni odnosi. Mane ove koncepcije takodje su velike, jer su autori nastojali da utvrde uglavnom kvantitativne karakteristike pojava i procesa (obuhvat obrazovanjem, a ne kvalitet znanja, broj diplomatskih predstavnistava, a ne kvalitet veza sa spoljnim svijetom itd.) te je i ovaj pokusaj dao polovicne rezultate.
Zanimljive pokusaje odredjivanja koncepta »kvaliteta zivota« predstavljaju studija OECD-a Mjerenje socijalnog blagostanja⁴ i clanak »Socijalne promjene u zemljama OECD-a u razdoblju 1950–1980«.5 Strucnjaci OECD-a »kvalitet zivota« obicno analiziraju iz ugla pojedinca i za njegove kljucne komponente smatraju: zdravlje, obrazovanje, kulturu, zaposlenost, dohodak i raspodjelu dohotka i bogatstva, radne uslove, ekonomsku sigurnost, razonodu, fizicko okruzenje (radom stvoreno i prirodno), fizicku i pravnu sigurnost i drustvene razlike.6 Iako su svjesni razlika izmedju »kvaliteta zivota« pojedinaca, kojeg oni nazivaju »socijalnim blagostanjem« (»social well-being«) i »kvaliteta zivota« drustva, kojeg oni nazivaju »drustvenim blagostanjem« (»societal well-being«), svoja istrazivanja ogranicavaju na komponente prvog.
Vrlo siroku (mada ne i preciznu) definiciju ukupnog razvoja i sistematizaciju pokazatelja »kvaliteta zivota« dala je u Jugoslaviji Radmila Stojanovic. Ona istice da je osnovni cilj drustvenog razvitka »sto potpunije zadovoljenje potreba velikog drustvenog sistema u celini, svih njegovih podsistema i svih clanova drustva pojedinacno« i da je »blagostanje drustva, u stvari, blagostanje njegovih clanova, jer je covek glavni cilj i smisao drustvenog razvoja«. Stoga, pise ona, »ocena nivoa drustvenog blagostanja neke zemlje mora da obuhvati pre svega ove elemente«: 1) sve materijalne uslove zivota i rada, 2) stepen svestranog razvitka licnosti, 3) ukupnu rasirenost mreze veza i nacin povezivanja medju ljudima, 4) obim i metod ukljucenosti svih clanova drustva u donosenje odluka o daljem drustvenom razvitku, 5) razvijenost informacionog sistema, 6) stepen socijalne sigurnosti clanova datog drustva i 7) nivo formiranosti gradjanina svijeta.⁷ Pomalo je neobicno da je jedan od glavnih zagovornika sistemskog pristupa u nas izvrsila ovakvu nesistemsku sistematizaciju elemenata »kvaliteta zivota« drustva kao cjeline.
Nastojanja velikog broja autora da »izmjere« »kvalitet zivota« dovela su ih do pretjeranog pridavanja znacaja kvantitativnim karakteristikama pojedinih oblasti. Iz iskustva, pak, znamo da neka zemlja moze u kvantitativnom pogledu u pojedinim oblastima biti znatno ispred drugih, ali u kvalitativnom (koji je za »kvalitet zivota« znacajniji) za njima zaostajati. Tako, na primjer, neka zemlja moze imati tri, cetiri ili pet puta visi dohodak po stanovniku od neke druge zemlje, a ipak za njom zaostajati u pogledu »kvaliteta zivota«. Ili, uze gledano, moze jedna zemlja imati visoke prosjecne proizvode i dohodak po stanovniku, a vrlo jednostranu privrednu strukturu, nepravicnu raspodjelu, iracionalnu strukturu potrosnje, visoku nezaposlenost, nestabilne privredne tokove (pa se moze postaviti pitanje njene privredne razvijenosti). Ili, moze imati formalno razvijene oblike demokratije u vidu postojanja vise politickih partija, a da stvarno ucesce gradjana u procesu donosenja najvaznijih odluka i stvarne slobode budu vrlo ograniceni (pa se moze postaviti pitanje njene politicke razvijenosti); moze imati brojnu policiju i mnostvo sudija, advokata i zatvora, ali nisku razinu licne bezbijednosti gradjana (pa se postavlja pitanje njene unutrasnje-bezbjednosne razvijenosti). Ili, moze imati razvijenu medicinsku nauku i velik broj ljekara, ali nedostupne kvalitetne zdravstvene usluge velikom broju gradjana (pa se postavlja pitanje njene zdravstvene razvijenosti), ili moze imati visok stepen skolovanosti stanovnistva i visok obuhvat svim stepenima obrazovanja, ali vaspitavanje u duhu etnickih, nacionalnih, vjerskih ili rasnih predrasuda i mrznje prema drugim narodima (pa se postavlja pitanje njene obrazovne razvijenosti) itd.
Prema nasem misljenju, u definisanju »kvaliteta zivota« i drustva i pojedinca moramo poci od cinjenice da je covjek vrlo slozeno, tj. multidimenzionalno bice sa mnogostrukim sposobnostima, potrebama i zeljama i da zivi u jednom nizu koncentricnih drustvenih krugova. Zbog toga, »kvalitet zivota« jednog drustva mozemo definisati na dva nacina. Prvo, kao stepen koji je neko drustvo dostiglo u svom ukupnom razvoju, tj. u razvoju svih sfera. Ukupan razvoj, dakle, ukljucuje: bezbjednosni, privredni, zdravstveni, obrazovni, naucni, tehnoloski, moralni, filozofski, umjetnicki, kulturni, socijalni, politicki, pravni, upravni, sudski, demografski, vjerski, informaticki, prostorni (urbanisticki), ekoloski, sportski, zabavni, medjunarodni (razvoj veza u svim oblastima) i druge razvoje. Drugo, kao stepen u kojem jedno drustvo ostvaruje sve vrijednosti – cjeline, skupina i pojedinaca koji ga cine – kao i vrijednosti medjunarodne zajednice.
Definisanjem i mjerenjem »kvaliteta zivota« (sto je mnogo bolji izraz od »blagostanja«, jer je vrlo tesko govoriti o »blagostanju« u mnogim zemljama, a o »kvalitetu zivota« moguce je u svim) najcesce se bave ekonomisti. Medjutim, s obzirom da je glavni posao pri mjerenju »kvaliteta zivota« odredjivanje ljestvice i specificne tezine svake vrijednosti ponaosob, postavlja se pitanje: nije li to posao, prije svega, za filozofe–aksiologe i profesionalne statisticare?
Istina, u mnogim slucajevima statisticari bi bili na velikoj muci jer »kvalitet zivota« pojedinaca i skupina obuhvata i niz vrijednosti cija kvantifikacija je gotovo nemoguca kao sto su to, na primjer: sreca, prijateljstvo, ljubav, postovanje, tolerancija, drustvena harmonija, stvaralastvo i druge. To, medjutim, ne bi trebalo da bude prepreka usvajanju shvatanja da upravo porast »kvaliteta zivota« treba da bude globalni cilj svake racionalno koncipirane politike i pravo mjerilo performansi pojedinih drustava. Isto tako, i za svakog pojedinca, jedino pravo mjerilo uspjeha u zivotu moze biti njegov »kvalitet zivota«, tj. mjera u kojoj on ostvaruje sve za njega bitne vrijednosti, ali, takodje, i univerzalne vrijednosti.

¹ Izracunato prema podacima iz: Human Development Report 1999, UNPD, pp. 134–135; Kokusai hikaku tokei 1999, Nihon Ginko, p. 19.
² Naomi Maruo, »Measuring Welfare of the Japanese People – Including International Comparisons«, »Internationals Asien Forum«, July 1973, pp. 500–514.
³ Charles Lewis Taylor and Michael C. Hudson, World Handbook of Political and Social Indicators, Second Edition, Yale University Press, New Haven.
⁴ OECD, Measuring Social Well-Being, Paris 1976.
⁵ »Social Change in OECD Countries 1950–1980«, The OECD Observer, No. 107/November 1980.
⁶ OECD, Measuring Social Well-Being, pp. 36–50.
⁷ Dr Radmila Stojanovic, Veliki ekonomski sistemi, Savremena administracija, Beograd 1972, str. 39.