Previjanje istorijskih rana

Serbo Rastoder, »Skrivana strana istorije«. Crnogorska buna i odmetnicki pokret 1918-1929, izd. Charli & Son Company, Biblioteka Nidamentum Montenegro (urednik Mico Orlandic), Bar 1997, I-IV. Abstract. Uvodna studija. 1759 dokumenata. Registar licnih imena. Registar geografskih imena; str. 2410

Autor uvodne studije, istoricar Serbo Rastoder, profesor univerziteta u Podgorici, zapocinje svoje razmatranje recenicom koja nagovestava sirinu i dubinu poduhvata: »Postoje pitanja u istorijskoj nauci koja svojom slozenoscu, kontroverzama, aktuelnoscu i trajanjem prevazilaze okvire moguceg racionalnog znanja osposobljenog za suverenu komunikaciju u sadasnjosti«. Kao savestan istrazivac, profesor Rastoder ne prihvata konacne istine, ideoloske i politicke diskvalifikacije i izbegavanje preturanja po »utrobi istorije«, a sve to u ime »patriotske nauke«. »Baveci se vec duze vrijeme problemima drustva u Crnoj Gori izmedju dva rata«, pise on, »neprestano smo se sukobljavali sa dilemom moralnosti precutkivanja pitanja koja predstavljaju klasican obrazac politickog obracuna, u kojem se ne radi o 'nekoliko opaljenih metaka oko Cetinja', kako mi je sugerisao jedan 'uceni' kolega zaduzen za pravilno doziranje 'skolske istorije', vec o dubokom, krvavom raskolu nastalom zbog razlicitog promisljanja buducnosti, u kojem je posredno ili neposredno ucestvovalo hiljade ljudi, sa svojim traumama, patnjama, stradanjima i nadama« (str. 12-13). Problemi oko ujedinjenja Crne Gore i Srbije 1918. godine, pre svega oko nacina ujedinjenja, ni do danas nisu apsolvirani.

Dosadasnji radovi koje Rastoder pazljivo analizira u uvodnoj studiji, mada osvetljavaju izvesne aspekte teme, ipak ostaju u »zacaranom krugu istoriografije«; vise su za ideolosku i politicku upotrebu, negoli za temeljita istrazivanja. Podgoricka skupstina, odrzana 26. novembra 1918. godine, nacinom kako je sazvana, ishitrenim odlukama i nasilnim sprovodjenjem - izazvala je brojne kontroverze i duge, dramaticne i krvave sukobe.

Analizom su obuhvaceni radovi Janka Spasojevica, Crna Gora i Srbija (Pariz 1919) i Omladinski pokret u Crnoj Gori (Podgorica 1922); Novice Saulica, Crna Gora (Beograd 1924); Pantelije Jovovica, Crnogorski politicari (Beograd 1924); Sekule Drljevica, Centralizam i federalizam (Zemun 1926); Ilije Dj. Boskovica, Tragedija ili propast Crne Gore (Beograd 1927); Andra Popovica, Spas ili propast Crne Gore (Beograd 1928); Savica Markovica Stedimlije, Gorstacka krv, Crna gora 1918-1928 (Beograd 1928), Crna Gora u Jugoslaviji (Zagreb 1936); Svetozara Tomica, Desetogodisnjica ujedinjenja Crne Gore i Srbije (Beograd 1929); Jovana Cetkovica, Ujedinitelji Crne Gore i Srbije (Dubrovnik 1940); Zivojina Perica, Crna Gora u jugoslovenskoj federaciji (Zagreb 1940); Milovana Djilasa, O crnogorskom nacionalnom pitanju (Beograd 1945); Jagosa Jovanovica, Stvaranje crnogorske drzave i razvoj crnogorske nacionalnosti (Cetinje 1947); Dimitrija Dima Vujovica, Ujedinjenje Crne Gore i Srbije (Titograd 1962) i Podgoricka skupstina 1918 (Zagreb 1989); Mila Kordica, Crnogorska buna 1919-1924 (Beograd 1986); Mihaila J. Surbratovica, Istorija ratova Crne Gore od njenog postanka 1499. godine do 1924. godine (Vindzor 1989); Gavra Perazica, Nestanak crnogorske drzave u Prvom svjetskom ratu, sa stanovista medjunarodnog prava (Beograd 1988) i Dragoljuba Zivojinovica, Crna Gora u borbi za opstanak 1914-1922 (Beograd 1996).

»Iz navedenog pregleda literature«, zakljucuje Rastoder, »od publicisticko-istorijske do naucne istoriografije, uocava se prisustvo brojnih stavova koji u osnovi imaju dvojako ishodiste. S jedne strane naglasena je tendencija pojedinih autora da budu advokati jedne od suceljenih opcija u Crnoj Gori i, s druge, koriscenje razlicitih izvora i nedovodjenje istih u medjusobnu komplementarnost produkovalo je naglasenu tendencioznost s 'naucnom' argumentacijom. Dalje je bitna i cinjenica u kojoj se postojeca literatura stavlja u istu ravan, bez kritickog promisljanja o pobudama vremena i autora i njegovom odnosu prema navedenim problemima i dogadjajima. Ovo je jedno od onih pitanja u istorijskoj nauci u kojem se moze selektivnim odabirom literature i izvora dokazati sve, a ne pokazati nista. Drugi su, pak, na ovom pitanju demonstrirali rasireno misljenje da ono sto ne zelis (ne smijes) napisati najbolje je precutati, u laznom uvjerenju da ce time zastititi potomke od trauma i dilema svojih predaka« (str. 69).

Pre temeljite svodne analize, Rastoder podastire na uvid mnostvo dokumenata o delovanju razlicitih aktera zbivanja. »Najbrojnija je«, veli on, »dokumentacija vojnih vlasti iz razloga cjelovite ocuvanosti i uloge u samom sukobu. Tu prije svega mislimo na dokumenta Komande jugoslovenskih trupa, dokumenta iz ratne arhive Komande Zetske divizijske oblasti i Vrhovne komande. Drugu grupaciju cine dokumenta nastala u radu razlicitih drzavnih organa (ministarstva, okruzna i sreska nacelstva), a trecu, dokumenta politickih organa i institucija, medju kojima je posebno brojna ona nastala u procesu rada jugoslovenske delegacije na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Cetvrtu grupu cine izvori nastali u procesu rada crnogorske emigrantske vlade i krugova oko nje. Pored navedenog, u zbirci se objavljuju i izvori iz drugih brojnih fondova i zbirki, koji po provinijenciji ne pripadaju pomenutim dominantnim grupacijama« (str. 76-77). Pored dokumenata, deo dokumentarne gradje su i brojne fotografije glavnih ucesnika u sukobima.

Kao savestan istrazivac, profesor Rastoder je i drugim istrazivacima podastro opseznu dokumentaciju. Sve sto je uradio ovim obimnim delom nije samo dovelo u pitanje ogranicena dosadasnja saznanja o dramaticnim procesima - u »prvoj« Jugoslaviji, nego zaista podstice na temeljita istrazivanja zbivanja i u »drugoj«, pa i »trecoj« Jugoslaviji. A prave analize su, svakako, daleko veci i vazniji poduhvat od pukog previjanja istorijskih rana. Oko rana su se cesce rojile razlicite strasti umesto istinske terapije i preko potrebne katarze. Savesno otkrivanje skrivane istorije, svakako, pridonosi bas nasusno potrebnoj katarzi.

V. P.