Rat protiv Turske 1875-1878. koji je okoncan preliminarnim Sanstefanskim ugovorom, koji je radjen po ruskom diktatu, nije smirio Balkan. Najvece nezadovoljstvo zbog ovog ugovora pokazivale su Velika Britanija i Austro-Ugarska uslijed ociglednih ruskih ekspanzionistickih ambicija. Revizija odluka iz San Stefana izvrsena je na Berlinskom kongresu koji je zasjedao od 13. juna do 13. jula 1878. godine. Na ovom kongresu izvrsena je do tada najveca dioba Balkanskog poluostrva. Njemacki kancelar Bizmark koji je predsjedavao kongresom uspio je da za diplomatskim stolom ocuva stabilnost Evrope, uprkos burama koje su pratile slabljenje Turske: »cijelo istocno pitanje«, rekao je Bizmark, »za nas ne vrijedi kostiju ni jednoga jedinoga grenadira iz Pomeranije«. Kongres je radikalno destabilizirao Balkan, suprotstavljajuci interese etnickih grupa koje su ga naseljavale i sijuci medju njima trajan, neprevazidjeni razdor.

Izaslanici »balkanske raje« mogli su svoje zahtjeve samo da unesu u salu zasjedanja, ali prije sjednice, kada tamo nije bilo nikoga, i da ih stave na mjesta za zelenim stolom, gdje su sjedili pojedini opunomocenici velikih sila: »Glavni poslovi svrsavali su se na privatnim sastancima i dogovorima, na sednicama kongresa iznosene su samo formalne stvari i javno potvrdjivali vec stvoreni zakljucci i sporazumi«. Kongresu je bilo od 21. juna do 11. jula 1878. upuceno 145 peticija predstavnika muslimana iz Janine, Bitolja, Skoplja, Bara, Nisa, Prokuplja, Kursumlije, Debra, Pristine, Novog Pazara, Bosne, Podgorice, Spuza, Gruda, Hota i drugih mjesta, kojima je bio izrazen protest protiv podjela njihovih predjela, trazeci zastitu velikih sila, uz zahtjev da ostanu u okviru Osmanskog carstva, kao i da im se nadoknadi nacinjena steta. Stav Albanaca koji su zahtijevali autonomiju unutar Carstva Berlinski kongres je odbio, prihvatajuci srpske stavove da Albanci nisu nacija nego zbir rasutih plemena.
Predstavnici Srbije i Crne Gore nisu udostojeni ni paznjom da budu saslusani prije rasprava o ovim drzavama. Animoznost i nipodastavanje nisu skrivali narocito predstavnici britanske i njemacke vlade. Delegat Crne Gore na Berlinskom kongresu pisao je 19. juna 1878. u pariskom listu Le Temps da su Crnogorci da bi mogli zivjeti »dosad uvek bili prinudjeni da se tuku... Neka nam Evropa da malo ravnice na obali mora da se tamo nastanimo... Cim se nasa knezevina bude nasla u povoljnim prilikama za zivot, ona ce zivjeti u miru; ona nece uznemiravati nikoga. Ali, ako joj budete odbili ono sto trazi, ona ce biti prinudjena da postane ponovo nemirna«.
Berlinski kongres je prekrojio mapu Balkana i ujedno sprijecio Rusiju da stekne kontrolu nad Bosforom, pa i nad Crnim Morem i Mediteranom. Po njegovim odlukama, Osmansko carstvo je moralo ustupiti tri petine svoje teritorije i jednu petinu ukupnog stanovnistva, oko pet i pol miliona ljudi, od kojih su polovica bili muslimani. Joseph von Hammer zakljucuje da je za Osmansko carstvo Berlinski kongres predstavljao strasan poraz, jer je izgubilo zemlju, ljude i sredstva, te onima koji su ostali nije bilo lahko nastaviti zivot.

Berlinski kongres je izmijenio ranija ruska rjesenja i konacno odredio novi teritorijalni raspored drzava na Balkanu. Zemlje koje su ranije priznavale sultanov suverenitet (Rumunija, Srbija i Crna Gora), dobile su punu neovisnost. Sluzba Berlinskog kongresa nije imala tacne podatke o povrsini koja se dijelila. Velika Bugarska iz Sanstefanskog nacrta podijeljena je na Bugarsku i Istocnu Rumeliju. Iako znatno umanjena, Bugarska je po povrsini opet bila najveca slavenska drzava na Balkanu. Iz Bugarske je otpocelo masovno iseljavanje muslimana u Anadoliju. Iseljeno je oko 100 000 Cerkeza, kao i veliki broj Turaka, Tatara i Pomaka. Muslimani su masovno napustili i novopripojene krajeve Srbije i Crne Gore. Berlinski kongres se u pogledu manjinske zastite rukovodio vjerskim principima. Zastita prava nacionalnih manjina nije ulazila u sadrzaje njegovih odredbi.

Kongres je radikalno destabilizirao Balkan, suprotstavljajuci interese etnickih grupa koje su ga naseljavale i sijuci medju njima trajan, neprevazidjeni razdor

U periodu nakon Berlinskog kongresa, Osmansko carstvo je bilo izlozeno nizu intervencija evropskih sila, mijesanju u njene unutarnje poslove, »sve pod izlikom pomoci nacionalnim manjinama pod sultanovom vlascu«. F. Aynas podsjeca na interesantne historijske cinjenice da su se kroz citavih 14 stoljeca na Orijentu, u moru islama, odrzale krscanske i jevrejske zajednice. U Spaniji su muslimani vladali sedam stoljeca, »a danas ih uopce nema«. Na Balkanu Turci vladaju pet stoljeca. Pod njihovom vlascu su se odrzale sve krscanske zajednice, zajedno sa svojim bogomoljama i svojim kulturnim blagom. Nakon pada turske vlasti nestaju muslimanske zajednice iz vise balkanskih zemalja. Ocjenjujuci mjesto Otomanske imperije u svjetskoj historiji, dr Halil Inaldzik navodi da je ona bila zastita i sigurnost za osvojeni prostor i tadasnji svijet. Islam je egalitarno drustvo koje odbacuje aristokratiju, kaste, bogatstvo i nasljedje. Sve se dobija na osnovu rada i zasluga, pitajuci se kako bi se drugacije moglo objasniti da se vise od tri vijeka u »pax otomanica« zivjelo miroljubivo, s toliko razlicitih naroda i vjera. Otomanska imperija je bila, po Inaldziku, kisobran koji je stitio svoje podanike, prije svega nezasticene i iskoriscavane seljake. Prvo osporavanje doslo je u XIX vijeku od balkanskih intelektualaca skolovanih na zapadu koji su kasnije ucestvovali u nacionalistickim ustancima.
Odluke Berlinskog kongresa o »balkanizaciji Balkana« i danas, nakon 120 godina, pritiskaju ovaj trusni region i Evropu.

Safet Bandzovic

Crtez: Miroslav Vasa