Uprkos pokusajima nekih autora da, 
u svim sredinama (Crna Gora nije izuzetak), 
prikazu odnos vecinskih naroda prema 
Romima kao blagonaklon, ili bar zastitnicki,
istorijske cinjenice dokazuju suprotno 

Zivorad Tasic

Upustiti se u ova burna, nesigurna i siromasna vremena u jedno naoko nepotrebno i skupo sociolosko istrazivanje hrabrost je (ili ludost) kojoj mogu da pribjegnu samo ljudi sa osjecajem beznadja – takav osjecaj sam, kao autor projekta »Romi u Crnoj Gori – status i perspektiva«, imao onog casa kada je postalo sasvim izvjesno da istrazivanje o polozajima jedne krajnje marginalizovane etnicke grupe ne samo da nije nepotrebno, vec da je jedan od imperativa vremena u kojem se pravimo da zivimo... Obuzelo me je beznadje – ne zato sto sam se suocio sa poslom kojem mozda nisam bio dorastao, vec zbog cinjenice da bi se moglo dogoditi da u okeanu beznadja, koji opterecuje ovu zemlju, jedna kap price o prezrenom narodu ispari, a da je niko i ne primijeti. Medjutim...
Suocen sa gorkom istinom o Romima (i u Crnoj Gori), u vrijeme kada je njihova tragedija uvecana kosovskom katastrofom (epidemija nesrece se hitro prosirila, naravno, i na okolinu), shvatio sam da cak i povrsan pogled na narod sa ivice svijeta moze da otvori ili bar odskrine vrata ka ocajnicki trazenim, a gusto zamagljenim, istinama o nama samima. Upoznavanje sa egzistencijom Roma, pokazalo se, u stvari je glacanje ogledala u kojem se, htjeli ili ne htjeli, ogledamo – u sva vremena. Jer, mozda se moze bas u odnosu ovog drustva (i svakog pojedinca u njemu) prema Romima naslutiti trag koji vodi otkricu svih zamrsenih, a u poslednjih deset godina zlokobnih, odnosa izmedju brojnih i uglavnom suprotstavljenih balkanskih naroda. Iznosenje na svjetlo dana sopstvenog prljavog rublja mozda moze natjerati na zamisao o kolicini i znacaju te prljavstine... Mozda moze i iznjedriti ideju o pranju!?

Istorija kao konstanta

Romi su zagonetan narod samo za one koji nemaju dovoljno dobre volje da vide, cuju ili procitaju bar osnovne podatke o njihovoj istoriji. Nazalost, vecina ljudi koji svakodnevno prolaze pored svojih sugradjana Roma praveci se da ih ne vide, cak i kada se napregnu da razmisljaju o njihovom postojanju, spremna je da ponovi samo ukorijenjene stereotipe o njihovoj nestalnosti, necivilizovanom nacinu zivota, zatvorenosti prema drugima, sklonosti ka sitnijem ili krupnijem kriminalu... ukratko – Romi su »neki drugi«! Kao da su vanzemaljci?! I to ne obicni vec oni koji su nekako uvijek zgodno pri ruci kada treba pronaci krivca ili zrtvu, povodom bilo cega (pocevsi od zastrasivanja trogodisnjaka koga ce »ukrasti Ciganka ako ne pojede kasicu«!?).

Istina je, naravno, sasvim drugacija – Romi se sustinski razlikuju od slike koju u predrasudama nose njihovi susjedi, pa cak i kada (uvijek u samoodbrani i redovno sticajem okolnosti) potvrde takvu, iskrivljenu sliku o sebi, cine to pod posrednim ili neposrednim pritiskom tradicionalno odbojne sredine u grcevitom pokusaju da izbjegnu pogrom ili progon ili psovku ili udarac... Uprkos pokusajima nekih autora da, u svim sredinama (Crna Gora nije izuzetak), prikazu odnos vecinskih naroda prema Romima kao blagonaklon, ili bar zastitnicki, istorijske cinjenice dokazuju suprotno. Uostalom, Romi nisu genetski predodredjeni za lutanje i skitanje – takvim ih je ucinio odnos vecine (iste one koja im u grijehove ubraja bas skitalacki nacin zivota), kao sto ih je kroz istoriju sistematski gurao na marginu drustva, u prljave prigradske udzerice, daleko od skola, boljih poslova – civilizacije (kako je vide oni koji u takvoj civilizaciji uzivaju).
Izvjesno je da su Romi na ovim prostorima, pa i u Crnoj Gori, stalno naseljeni duze od pet stotina godina (prvi pisani dokazi sezu u drugu polovinu XIV vijeka), kao sto je i, ne narocito pohvalna, cinjenica da su u to doba imali status robova. To sto su uzivali zastitu posebne vrste (institucija koja, bar u Crnoj Gori, nalazi i legitimnu formu kroz viseslojne zakone i traje sve do dvadesetog vijeka) samo dokazuje neravnopravnost i potcinjenost i odsustvo bilo kakve namjere da se Romima pruzi prilika da postanu ravnopravni sa pripadnicima vecine. Romi su od XIV vijeka do danas ostali gradjani drugog reda (uzivajuci u zastiti silne vecine ili ne) – tradicija je tako njihovu istoriju (i ovdje kao i drugdje) pretvorila u konstantu... Tesko da se, cak i povrsnom analizom, moze opovrci cinjenicno stanje: Romi su ekstremna ilustracija manje ili vise prisutne ksenofobije vecinskih naroda.
Preduzimajuci istrazivanje (u sendvicu izmedju dva osjecanja beznadja, unutrasnjeg i spoljnog), u okviru aktivnosti nevladine organizacije Udruzenje za kulturu mira i nenasilja »Anima« iz Kotora, postavljen je jednostavan cilj – ustanoviti potrebe, zelje i ocekivanja za buducnost same romske populacije, prema njihovom autenticnom stavu, sto bi trebalo da posluzi kao osnov za odredjivanje mogucih akcija u svrhu pomoci Romima da se barem za stopu udalje sa margine. Uzgred, istrazivanjem se valjalo pokusati bar procijeniti priblizan broj Roma u Crnoj Gori (zvanicna statistika je operisala brojem nastalim na osnovu popisa stanovnistva iz ’91. kada se kao Romi izjasnilo manje od 4000 stanovnika iz Crne Gore), evidentirati demografsku sliku populacije, odrediti dimenzije siromastva u kojoj romska etnicka grupa zivi i (posebnom anketom) pokusati odrediti stepen netolerancije (ili tolerancije) pripadnika vecinskih nacija u Crnoj Gori prema Romima.
Vec na pocetku istrazivanja troclani tim »Anime« se suocio sa akutnim nedostatkom bilo kakve literature, pa cak i bilo kakvih drugih pisanih podataka o Romima u Crnoj Gori, osim casnih izuzetaka u koje, prije svih, spada knjiga dr Momcila S. Lutovca Romi u Crnoj Gori (Drustvo prijatelja knjige, Ivangrad ’87). Romi su, dakle, i poslije 500 godina zivota i dijeljenja sudbine sa drugim narodima u Crnoj Gori ostali nepoznanica, pa je, prema tome, istina o njihovoj proslosti jos uvijek podlozna nagadjanjima, manje ili vise kvalifikovanim procjenama i, prirodno, zamagljivanjima (prema potrebi). Mada ne bez zelje da se zakoraci u primjetno gustu i nepoznatu sumu romske istorije u Crnoj Gori, ipak je odluceno da to ostane predmet proucavanja drugih, za tako nesto sposobnijih istrazivaca.

Poredjenja i iskustva

Posao u koji se upustila istrazivacka grupa »Anime« od samog pocetka je licio na avanturisticka lutanja ekspedicija u neistrazena podrucja, prije svega zbog akutnog nedostatka validnih podataka o romskoj etnickoj grupi uopste, posebno na teritoriji Crne Gore. Svjesni tih problema »Animini« aktivisti su u pomoc pozvali iskustva istrazivaca iz drugih sredina, narocito iz jugoistocne Evrope, pretpostavljajuci da su Romi u tim zemljama u slicnoj poziciji (po inerciji donekle slicne politicke istorije u sirem regionu). Uvid u literaturu koja je omogucila poredjenja omogucili su nam sluzbenici Evropskog centra za prava Roma (European Roma Right Center) iz Budimpeste, dostavivsi nam dragocjenu kolicinu studija o Romima i njihovim (narusenim) pravima iz vecine zemalja centralne i istocne Evrope.
Vec na prvi pogled uocena je paralela – u svim zemljama u kojima je bilo istrazivanja slicnih ovom, teskoce u procjeni broja Roma granicile su se sa nemogucim. Primjera radi – popis stanovnistva u Albaniji, od 1989. godine, jedva da je pomenuo cinjenicu da u toj zemlji ima Roma (popisano je svega 1260 osoba romskog porijekla), sto se drasticno razlikovalo od ozbiljnijih procjena nekih medjunarodnih humanitarnih organizacija (Minority Rights Group – njihova procjena je stigla do brojke od 10 000) ili pretjerano ozbiljnih pretpostavki ocigledno politicki obojenih (US Department of State – procjena od 100 000 Roma u Albaniji se cini za dobru nijansu uvelicana), pa do najrealnijeg stanja dobijenog na osnovu saznanja iz romskih izvora (koji procjenjuju romsku populaciju u toj zemlji na 80 000).
Prihvatljivu metodologiju, a time i procjenu, ponudila je medjunarodna organizacija Index on Censorship, sa sjedistem u Velikoj Britaniji, a na osnovu dugogodisnjeg iskustva uglednog analiticara nacionalnih manjina i etnickih grupa, posebno Roma, Donalda Kenrika. Prema tim podacima, u Evropi zivi izmedju 65 i 70 miliona Roma (dokumentovanje podataka je tacnije ukoliko je zemlja na koju se odnose smjestena zapadnije na kontinentu) – najvise u Rumuniji (2 100 000), Bugarskoj (750 000) i Spaniji (725 000), koja je i jedina zapadnoevropska zemlja sa znacajnijom romskom populacijom, ali i sa neuporedivo bolje rijesenim statusom Roma. Ako je vjerovati Donaldu Kenriku, u Srbiji i Crnoj Gori zivi oko 425 000 Roma (domace procjene se, medjutim, i to samo za Srbiju, krecu izmedju 400 000 i 
600 000 osoba romskog porijekla). 

Znajuci da je jedan od gorucih problema Roma (i u Crnoj Gori) obrazovanje, podaci iz evropskih istrazivanja, koji su se odnosili na taj dio njihove egzistencije, morali su da zauzmu svoje vazno mjesto u pripremi rada na istrazivanju. I jesu. U stvari, cini se da ociglednost netrpeljivosti ne-Roma prema Romima nigdje nije toliko napadna kao u obrazovanju. U Evropi je bilo, i sada ima, mnogo lutanja, stranputica i katastroficnih survavanja u pokusajima da se Romima pomogne (ili »pomogne«) da steknu kakvo-takvo obrazovanje – uglavnom zbog egocentricne namjere vecine da im nametne svoja rjesenja. Najgrublji primjer je, nazalost, praksa da se romska djeca upisuju, cesto i nasilno, u specijalne skole za djecu ometenu u razvoju (pri cemu se, sa ili bez namjere, previdja cinjenica da je za vecinu malih Roma skoro neprelazna prepreka – jezik sredine u kojoj su, i da njihov kvocijent inteligencije sa tim nema veze), kao u Ceskoj ili Bugarskoj. 
Ilustraciju obrazovnog problema pronasli smo u malom ali indikativnom primjeru Ostrave, u Ceskoj, gdje u 70 osnovnih skola ima 34 000 upisanih djaka, od cega je samo 750 malih Roma (oko 0,17%) iako to ni priblizno ne odgovara demografskoj slici – naime, Ceska ima blizu 300 000 Roma, sto je oko 3% populacije, a u Ostravi je taj odnos i veci u korist Roma...
Konacno (licno ne mogu da odolim), zanimljivo je jedno istrazivanje Balkan foruma, autora Krasimira Kaneva o simpatijama i animozitetima medju balkanskim narodima, prema kojem anketirani, pripadnici svih naroda na Balkanu, na prvo mjesto top-liste »antipaticnih naroda« gotovo jednoglasno stavljaju – Rome (na drugim mjestima su klasicne, cisto komsijske emocije: Rumuni ne vole Madjare i Ruse, Albanci ne podnose Srbe i Makedonce, Makedonci mrze Bugare i Albance, Grci Albance, a Bugari se nikako ne slazu sa Turcima)!
Cime to Romi uspijevaju da izazovu toliko negativnih osjecanja svojih sugradjana? To ne samo da nije pitanje na koje bi bilo koje istrazivanje moglo dati odgovor, vec uopste i nije pravo pitanje... Pravo pitanje bi glasilo: Zar vecina toliko ne voli sebe da mora da pronadje najslabije, najugrozenije i »najdrugacije« da bi ih mrzela najvise?
U sustini, problemi u odnosima izmedju ne-Roma i Roma i na teritoriji koju naseljavamo cini nas – dijelom Evrope. No, to ni izdaleka ne moze da bude utjeha ni za sta.

Otkrivanje nevidljivog

Nesrecnom prilikom, povodom uzasa izazvanog kosovskom krizom, romski problem u Crnoj Gori dotakao je naslovne stranice novina (televizija je, medjutim, elegantno izbjegla nesto sto je, ocigledno, neko od urednika mogao smatrati »uznemiravanjem javnosti«) – hiljade Roma, nevoljnika, prognanih sa Kosova nasiljem sa svih strana i svih etnickih predznaka, potrazilo je utociste u Crnoj Gori. Izuzimajuci politicke konotacije te migracione bujice, treba imati u vidu povezanost kosovskih i crnogorskih Roma i to na vise nivoa – od ekonomskih do porodicnih. No, broj raseljenih lica – Roma sa Kosova – ubrzo je dostigao alarmantne zbirove. U jednom trenutku blizio se brojci od 12 000! Uzgred, javnost je mogla da dozna da samo u jednom, najvecem, romskom naselju – Konik, kod Podgorice, odavno zivi, kao stalno naseljeno – preko 7500 Roma!

Broj podgorickih Roma ilustracija je i indikacija ignorancije koju vecina u Crnoj Gori gaji prema Romima – niko se nije potrudio bar da procijeni koliko osoba broji romska populacija, pa je i ta prosta cinjenica ostala ukopana u temelje nepoznavanja Roma. Pokusaj »Animinog« istrazivackog tima da pronadje bar pribliznu istinu o broju Roma u Crnoj Gori imao je vec od same zamisli otezavajucu okolnost u cinjenici da, vec tradicionalno, vecina Roma, braneci se od nepovjerenja i odbojnosti sredine (ne samo u Crnoj Gori vec bilo gdje), izbjegava da se javno izjasni kao pripadnik etnicke grupe kojoj pripada. Sljedeca teskoca se ogledala u problemu jezika – vecina Roma u Crnoj Gori, u stvari, ne govori romski kao maternji, a religijska opredjeljenja (islam) i geografsko porijeklo (Kosovo) zavela su mnoge na pogresan zakljucak da je rec o Albancima, a ne o Romima. Stoga je razumljivo, uz sturo ucesce zvanicne statistike, da je vec sama ideja o procjeni broja Roma u Crnoj Gori bila vise nego optimisticna.
Ispostavilo se da je dobar trag nadjen u evidencijama opstinskih organizacija Crvenog krsta (ne svih). Nesto manje pouzdana bila je, tu i tamo, dokumentacija sluzbi za socijalno staranje. U dobroj mjeri je pomogla i faktografija nastala, mozda uzgredno, radom Republickog komesarijata za izbjeglice – pod pritiskom Roma, raseljenih lica, sa Kosova nametnula se potreba da se stalno naseljeni izdvoje, pa su se tako u stampi pojavili prvi podaci (prilicno vjerodostojni) o broju Roma u nekim djelovima Crne Gore. U nekim mjestima nije bilo druge nego da se povjeruje samim Romima (a iskustvo je dokazalo da su njihove procjene prilicno realne)... Uopste – kako nije bilo moguce ustanoviti ni priblizno tacan broj ostalo je samo pouzdanje u eventualnu realnost procjene (istini za volju, takva pretpostavka je i bila dio projekta).
Uistinu klecavim trudom ustanovljeno je da na podrucju cetiri crnogorske opstine navodno nema Roma, ili bar nema osoba koje su bile spremne da se bilo gdje evidentiraju kao Romi. Zabljak, Mojkovac, Pluzine i Savnik su, blize je istini, opstine na kojima nije bilo moguce utvrditi prisustvo dijela romske populacije, barem ne kao stalno naseljenog. Ostaje sumnja u sposobnost istrazivackog tima da se dokopa podatka koji bi potvrdio postojanje Roma i na podrucju ovih opstina. U svim ostalim opstinama Crne Gore potvrdjena su stalna naselja i u njima stalno naseljeni Romi – podrazumijeva se da se dobijene brojke mogu uvecati barem za broj Roma sklonijih cescim promjenama mjesta boravka (iako valja priznati da je napadno uocljiv nedostatak »cergarskih« Roma u Crnoj Gori).
Brojke...
 1. Andrijevica    oko      110
 2. Bar                oko      240
 3. Berane           oko      180
 4. Bijelo Polje    oko      400
 5. Budva            oko      140
 6. Danilovgrad   oko         50*
 7. Kolasin          oko       130
 8. Kotor            oko       450
 9. Niksic            oko    2 700
10. Plav              oko       120
11. Pljevlja          oko       140
12. Podgorica      oko 10 000
13. Rozaje           oko      240
14. Tivat              oko      240
15. Ulcinj             oko      800
16. Herceg Novi  oko      750
17. Cetinje           oko      600
(*»Danilovgradski slucaj« bice detaljnije objasnjen kasnije.)
Zbir daje brojku od – 17 290!
Pet puta vise nego sto navodi Republicki zavod za statistiku Crne Gore! Ili, grubo receno – gotovo 3% od ukupne populacije u Crnoj Gori! Poslije Muslimana (alternativno Bosnjaka) i Albanaca – treca po broju nacionalna manjina/etnicka grupa, prema racunanju ljubitelja nacionalnih i etnickih razlika! Medjutim...
Zbir svakako nije tacan, jer jednostavno nije konacan. Ne samo da izbjegavanje javnog identifikovanja Roma sa Romima i njihovo samoodbrambeno skrivanje donekle umanjuju pretpostavljeni broj, vec postoji i (za sada) nerjesiv problem sa oficijelnom evidencijom gradjana (uopste) u Crnoj Gori – drzavljanstva, licne karte, prijave boravka, sve to ostaje nekoj buducoj vlasti na teritoriji Republike da rijesi i azurira – posebno Roma.
Mozda treba, takodje, uzeti u obzir i mogucu cinjenicu (navodi je dr Momcilo Lutovac u vec pomenutoj knjizi) da se jedan dio Roma, ne samo u socijalnom smislu, vec i rodbinskim vezama, asimilirao i pretopio u druge narode. Osim toga, nije zanemarljivo ni to sto jedan broj Roma (mora se priznati ne veliki) zivi van uobicajenih romskih zajednica (ruzno ih je nazvati »geto«), po pravilu u boljim ekonomskim okolnostima – njih je bukvalno nemoguce evidentirati, osim individualno.
Uzimajuci sve to u obzir smatram da je relativno kvalifikovana i ubjedljivo realna procjena istrazivackog tima projekta »Romi u Crnoj Gori« da na teritoriji Republike zivi, stalno nastanjenih – blizu 20 000 Roma.

Posebna kategorija

Zaceto u sasvim drugacijim drustvenim i politickim okolnostima, istrazivanje o Romima u Crnoj Gori u okvirima inicijalne ideje nije podrazumijevalo bilo kakvo bavljenje Romima koji nisu stalno nastanjeni na ovom podrucju. No, balkanske turbulencije su na povrsinu izbacile jos jedan problem koji je, po prirodi stvari, sustinski morao da utice na samo istrazivanje, kao i na ciljnu grupu. Rat na Kosovu i hiljade izbjeglica koje su utociste potrazile u Crnoj Gori, doveli su u nju i Rome, i to u tolikom broju da se to pretvorilo u primarni izbjeglicki problem. Romi sa Kosova otvorili su nova pitanja, mnogo krupnija i sudbonosnija od onog koje se isprijecilo pred istrazivacki tim »Anime«: Da li istrazivanje u okviru projekta prosiriti i na Rome sa Kosova?
Odlucila je sadrzinska razlika izmedju zivota stalno nastanjenih Roma i Roma sa Kosova, koji su, uglavnom, smjesteni u blizinu dva najveca romska naselja u Crnoj Gori – kod Podgorice, Konik/Vrela Ribnicka i kod Niksica, Budo Tomovic i Pod Trebjesom – pod satore (ili cak i bez njih) i prepusteni milosti crnogorske vlade i medjunarodnih humanitarnih organizacija. Kosovski Romi su, uostalom, po medjunarodnim normama svrstani u kategoriju »raseljenih lica«, koja pretpostavlja njihov povratak u sopstvene domove (barem u perspektivi). Sa izvjesnom gorcinom ispisujem ove redove (i sa osjecanjem da smo te ljude, na neki nacin, i nama samima neobjasnjiv, iznevjerili)...

Slijepa ulica

Imati obavezu da se napise nesto o ekonomskom statusu Roma (i u Crnoj Gori) neizostavno iziskuje primisao o mogucoj zloupotrebi emocija. Nazalost, emocije ne samo da su neizbjezne u ovoj temi, vec su (pokazalo se) neophodne – vec povrsnim pogledom na romska naselja, bilo gdje u Crnoj Gori, radjaju se emocije koje mogu da variraju od gadjenja do sazaljenja, od gnusanja do zaprepastenosti (vec zavisi sa kog stanovista se gleda i sa kakvim predznanjem o Romima se pristupa tom cinu). Bilo bi dobro kada bi vecina stanovnika bar jednom u zivotu imala priliku da se neposredno suoci sa stvarnoscu u kojoj zive Romi (nezamislivo velika vecina njih) – mozda ne bi bilo toliko pogubne ravnodusnosti koja tako olako sluzi kao temelj zidu izmedju kultura (na ovim prostorima).

Pomalo je nalik na nadrealisticku iracionalnost pobrojavanje cinjenica koje mogu da posluze kao ilustracija katastrofalnom stanju u kakvom egzistira romska populacija u Crnoj Gori...
• Nezaposlenost medju Romima dostize umrtvljujucu stopu od 90%!
• Broj porodica koje se mogu pohvaliti stanovanjem u necem cvrscem od lima i daske jedva da bi dostigao 15% od ukupnog broja romskih domacinstava u Crnoj Gori!
• Jedva oko 20% Roma uziva blagodeti civilizacije u formi tekuce vode ili elektricne energije!
• Oko 75% Roma u Crnoj Gori obuhvaceno je programom socijalne pomoci svih vrsta i oblika (sto dokazuje da se nalaze u okolnostima koje ne dozvoljavaju da sami zarade za sopstvenu egzistenciju)!
• Preko 60% romske djece nikada ne upise nijednu skolu!
• Preko 85% Roma nije zavrsilo osnovnu skolu!
• U skolskoj 1998/99. godini u Crnoj Gori nije bilo upisanih Roma ni u jednoj srednjoj skoli!
• Koliko se moglo utvrditi, trenutno na teritoriji Crne Gore zivi i radi svega cetiri osobe romskog porijekla sa zavrsenom visom skolom ili fakultetom!
Od svega ovoga bio bi drasticniji i bolniji podatak koji bi ilustrovao stopu smrtnosti medju romskom djecom, ali takvi podaci nemaju svoju osnovu u bilo kojoj evidenciji. Nista bolje nije ni sa evidencijom o zdravstvenom stanju ove populacije – sigurno najugrozenije. Takodje nije bio dostupan podatak o ostvarenim prihodima, koji bi bez sumnje najocitije dokazao tezu da Romi zive, odavno, s onu stranu egzistencijalnog minimuma. O svemu tome se, za sada, moze samo nagadjati, iako bi i najblagonaklonija procjena vjerovatno pokazala uocljivu, vise nego znatnu razliku izmedju Roma i populacije drugih naroda u Crnoj Gori.
Ukratko – Romi su egzistencijalno ugrozena drustvena i etnicka grupa i to u takvom stepenu da ih je tesko porediti sa bilo kojom drustvenom ili etnickom grupom u Crnoj Gori!
Razlozi za tragicno stanje Roma su zamrseni, ponekad neuocljivi, uglavnom zanemareni ili zaboravljeni, namjerno zaobilazeni vec decenijama ali – prisutni, bas kao i svi problemi koji opterecuju Rome u Crnoj Gori. Sudeci prema pisanim dokumentima, cini se da medju uzrocima teskog polozaja romske populacije u Republici – najmanje ima ucesca tradicionalni odnos sredine prema Romima. Jer, kako tvrdi dr Lutovac u svojoj knjizi, gotovo sve do osamdesetih godina ovog vijeka Romi su u drustvu Crne Gore zauzimali posebno mjesto, bili zasticeni (cak i plemenskim, nepisanim, zakonima), uklapali se u podjelu rada u zajednici preuzimajuci na sebe poslove (uglavnom zanate) neophodne za funkcionisanje drustva i bili (da li je tako?) na putu da sebi izbore daleko povoljniji status nego sto ga imaju danas.¹
Lako se, ipak, moze zamisliti koliki je uticaj imala drustvena kriza (sa pjevanjem »patriotskih« napjeva i, na nesrecu, pravim pucanjem »uzivo«) koja je poslednjih desetak godina lomila i mnogo stabilnije drustvene grupe, na jednu tako ranjivu zajednicu kao sto je romska.
Cinjenica da romska populacija trenutno zivi u gorim uslovima nego prije deset, petnaest ili dvadeset godina, izmedju ostalog, dokaz je da i Romi i te kako dijele sudbinu sa ostalim gradjanima Crne Gore. Medjutim, na tragican i apsurdan nacin, oni ostaju ilustracija posrnuca – drastican primjer je »Danilovgradski slucaj« koji lako moze da ilustruje polozaj Roma u crnogorskom drustvu u uslovima drustvene krize i negativan razvoj zivotne situacije Roma.

Danilovgrad ’95.

Progon koji su Romi naseljeni u Danilovgradu, varosici nadomak Podgorice, dozivjeli u prolece 1995. godine podsjeca da nijedno drustvo, nijedno vrijeme, nijedan (vecinski) narod nisu imuni od predrasude o Romima kao tradicionalnim krivcima za ako ne sve, onda vecinu nedaca koje zla sudbina i jos gori vlastodrsci nametnu ljudima. Romi su, u sustini, kroz istoriju toliko puta bili zrtve da je sasvim zamislivo da im je polozaj zrtve bezmalo uzidan u karakterne osobine – po pravilu, vecinsko stanovnistvo tu stranu romskog karaktera prihvata sa izvjesnim zluradim osjecanjem superiornosti. Nije drugacije bilo ni u Danilovgradu.

Ne bez odredjene pristrasnosti licno sam pratio dogadjanja u Danilovgradu, zakljucivsi (tada – a u medjuvremenu nisam promijenio stav) da je nasilje nad Romima bilo samo posljedica nepodnosljivih frustracija koje su se godinama talozile (i u mirne stanovnike Danilovgrada) izazvane slomom zajednicke drzave (SFRJ), serijom suludih ratnih avantura (Hrvatska, Bosna), prethodnim godinama inflatorne bijede i lavirintom bezizlaza koji su obecavali vlastodrsci ove zemlje, umjesto iole izvjesne (ako ne i bolje) buducnosti.
Eksplozija nezadovoljstva se na najgrublji nacin srucila, medjutim, na nevine ljude (ne treba zaboraviti da je pocinilac zlocina, silovatelj koji je prouzrokovao bezumnu reakciju Danilovgradjana, vec bio uhapsen, pa cak i predat istraznom sudiji, u trenutku kada je gomila palila romske kuce). To sto su cilj osvete bili bas Romi samo dokazuje tezu da ispod povrsine navodne tolerancije uvijek, bez prekida, kao ruzna konstanta karakternih osobina vecinskog stanovnistva (i u Crnoj Gori) tinja najgrublja netrpeljivost koja se u odredjenim momentima granici sa najagresivnijim rasizmom.
Rasizam je stalno prisutan u zivotu Roma, kao nesto sa cime se suocavaju, od prilike do prilike. Nijedno drustvo, nijedna zemlja do sada nisu dokazali da Romi nemaju razloga da ocekuju rasisticki pozar, s vremena na vrijeme. Mozda bi toga morali da budu svjesniji i pripadnici vecinskih naroda, pa i vlasti, koje malo kad ucine bilo sta ne samo da zastite Rome vec i da sprijece nasilje izazvano rasistickom groznicom. U sustini, Romi (»Danilovgradski slucaj« nije izuzetak) dokazuju neveselu istinu da vecinsko stanovnistvo gaji latentni rasizam prema svima koji su, po bilo cemu, drugaciji – Romi su samo ekstrem i bas zbog toga su uocljiviji i cesce izlozeni toj vrsti nasilja.

Oni u nasim ocima

Pretpostavljam da mi se moze zamjeriti, ali na ovom mjestu imam potrebu da neizostavno posavjetujem sve buduce istrazivace bilo koje manjinske etnicke grupe (ukljucujuci Rome), bilo gdje u svijetu: Istrazivanje manjine zapocnite istrazivanjem vecine!
Projekat »Romi u Crnoj Gori – status i perspektiva« predvidio je, kao jedan od vaznijih, ili bar najilustrativnijih dijelova – anketu medju vecinskim stanovnistvom, dakle ne-Romima, sa ciljem da se utvrdi stepen (ne)tolerancije kojoj su izlozeni Romi. Zamisljeno je da se o tome izjasne stanovnici porijeklom iz vecinskih naroda, ili bar iz drugih naroda koji zive u Crnoj Gori, uz obavezu da anketom budu obuhvaceni stanovnici sa sto je veceg podrucja Republike, moguce i da, po strukturi, anketirani predstavljaju reprezentativne uzorke stanovnistva. Stoga je bio anketiran skoro podjednak broj muskaraca i zena, odgovarajuci broj nize, srednje i visokoobrazovanih, a vodilo se racuna i da zbir anketiranih po nacionalnoj strukturi odrazava realno stanje odnosa medju narodima u Crnoj Gori.
Anketa je sprovedena, tokom septembra i pocetkom oktobra ove godine, na podrucju sljedecih opstina: Herceg Novi, Tivat, Andrijevica, Bijelo Polje, Kotor, Kolasin, Podgorica, Berane, Niksic, Danilovgrad, Ulcinj, Bar, Pljevlja, Rozaje i Mojkovac. Sa izvjesnim nezadovoljstvom – kao uzgred – moram da primijetim da je finansijska podrska projektu bila jedva dovoljna da pokrije troskove ovog dijela istrazivanja, ali takodje ne mogu da se otmem utisku da istrazivacki tim »Anime«³ moze da bude ponosan na obavljen posao. Takodje sam gotovo primoran da primijetim da smo u ovaj dio istrazivanja krenuli sa pretpostavkom da ce nas, po objavljenoj anketi, cekati rezultati koji ce potvrditi (generalno) los, ili vise od toga, odnos ne-Roma prema Romima... Rezultate smo docekali, medjutim, ne bez iznenadjenja ali ne i sa razocaranjem u sopstvenu moc procjenjivanja...
Pitanja koja smo postavljali mogu se grupisati na sljedeci nacin:
• Misljenje o ugrozenosti Roma, sa stanovista ne-Roma.
• Odnos prema pripadnicima romske zajednice (kroz susjedstvo, skolu, potencijalne i stvarne kontakte).
• Misljenje ne-Roma o obrazovnom problemu i mogucnostima zaposljavanja Roma.
• Stav o potrebi pomoci Romima u cilju kvalitetne integracije u drustvo.
• Odnos prema razlici u kulturi izmedju ne-Roma i Roma.
• Slobodna procjena broja pripadnika romske populacije u Crnoj Gori.
• Misljenje o potrebi informisanja na romskom jeziku.
Iako je, prema misljenju clanova istrazivackog tima, bilo uocljivo da ce odgovor na pitanje o zapostavljenosti, odnosno ugrozenosti Roma u Crnoj Gori biti pozitivan, malo su iznenadili rezultati koji su pokazali da je preko 70% ispitanika uvjereno da su Romi zapostavljena etnicka grupa. Cetvrtina koja je odgovorila negativno, smatrajuci valjda da nema osnova za misljenje o romskoj zapostavljenosti, ipak je manji pokazatelj odredjene vrste netrpeljivosti nego sto to, posredno ali ubjedljivo, pokazuju posljedice odnosa ne-Roma prema Romima. Vec poslije prvih rezultata rodila se lagana nada da nije sve onako crno kako izdaleka izgleda. Zanimljivo je da su zene, kroz anketu, pokazale blago pozitivniji stav prema Romima nego muskarci, mada je razlika mala.

Da svijest o zapostavljenosti Roma u drustvu pociva na (ipak) necemu imaginarnom pokazali su odgovori na pitanja o kontaktima sa Romima... Polovina ispitanika (tek!) ima kakav-takav kontakt sa Romima, dok druga polovina – uopste nema prilike da se susrece sa Romima (ili to ne zeli ili ne primjecuje), sto izaziva sumnju i podozrenje da su se u svojim odgovorima oslanjali na stereotipe. Detaljnijim ispitivanjem ustanovljeno je da se preko tri cetvrtine kontakata sa Romima ostvari povrsnim susretima, u prolazu, na pijacama ili suocavajuci se sa prosjacima (ove ili one vrste).
Oko 10% ispitanika ima blize veze sa Romima, uglavnom kroz prijateljstva, kolegijalne odnose na poslu ili u susjedstvu, a njih 14% je izjavilo da Rome poznaje kroz poslovne veze (cemu je u dobroj mjeri kriva siva ekonomija, kako tepaju svercu u ovim krajevima)... Namece se zakljucak da je od ne-Roma iluzorno traziti razumijevanje za jedan narod kojeg tek nesto malo bolje poznaje jedva cetvrtina vecinskog stanovnistva.
Zanimljivi su odgovori na pitanje: »Da li biste rado zivjeli u susjedstvu sa Romima?« Iako je vise nego primjetna cinjenica da je vecina Roma smjestena u nekoj vrsti geta, to jest da su njihova naselja izolovana (manje-vise) i u vecini slucajeva fizicki udaljena od dijelova naseljenih vecinskim stanovnistvom, gotovo 50% ispitanika je potvrdilo spremnost da prihvati Rome kao susjede. Na drugoj strani – bezmalo 40% ne-Roma kategoricki je protiv ideje o romskom komsiluku, sto je uocljivo visok procenat i svakako ilustracija nespremnosti za kvalitetniji blizi kontakt sa Romima.
Za utjehu, preko 60% ispitanika je pozitivno odgovorilo na pitanje koje se tice odnosa ne-Roma prema romskoj djeci – vecinsko stanovnistvo je, uglavnom, spremno da podnosi da njihova djeca dijele istu skolsku klupu sa malim Romima, mada bi bilo vrlo zanimljivo anketirati i samu djecu ne-Roma o ovome (naime, jedan od bitnih razloga zbog kojih su mladi Romi prekidali svoje skolovanje, kako je i potvrdjeno anketom medju Romima, je i negativan odnos skolskih »drugova« prema njima). Uz to treba reci da je dobar dio pozitivnih odgovora na ovo pitanje sadrzao rezervu: »Ne mogu da uticem na to«. Istina, svega 22% ispitanika je otvoreno izjavilo da ne zeli male Rome pored svoje djece u skoli, sto bi, na prvi pogled, moglo izgledati kao relativno mali procenat, ali u sustini potvrdjuje prisustvo netrpeljivosti prema Romima.

Mozda su najiskreniji odgovori u »ne-romskoj« anketi bili oni na pitanje: »Da li odobravate brakove izmedju Roma i ne-Roma?« Gotovo je izvjesno da je ovaj segment ankete definitivna ilustracija odbojnosti koja vlada prema Romima, jer – apsolutna vecina ispitanika je odgovorila negativno... Nesto manje od 62% upitanih jednostavno receno osjeca gnusanje pred idejom o braku ili bilo kakvoj slicnoj vezi sa Romima. Nezamislivost takve vrste odnosa sa Romima moze se ublaziti kolicinom odgovora koji ideju braka sa Romima ne odbacuju, ali treba biti oprezan u procjeni – gotovo polovina pozitivnih odgovora (ili oko 16% svih ispitanika) o mjesovitim brakovima govori uopsteno, gotovo u kategorijama sapunskih opera, a ne stvarnog zivota (Kasandra je, izgleda, ostavila traga u nasoj popularnoj kulturi). Takodje je zanimljivo da procenat odgovora sa pozitivnim konotacijama u odnosu na ideju braka sa Romima – raste sa obrazovnim nivoom. Medju nizeobrazovanima skoro 70% ispitanika ne odobrava ideju o mjesovitom braku, dok je medju visokoobrazovanima taj procenat oko 45%.
Mozda bi najlakse bilo dokazati tvrdnju da vecinsko stanovnistvo ne samo da nedovoljno poznaje Rome, vec je uzasno daleko od toga da uopste razmislja o njihovim problemima uzimajuci u obzir onaj dio odgovora u anketi koji se odnosio na skolovanje Roma. Gotovo 50% ispitanika sasvim je ubijedjeno da Romima nije potrebna skola – nikakva. Svega 12% misljenja je da je problem obrazovanja za Rome jedan od najvaznijih i najakutnijih. Isto toliko ne-Roma smatra da bi Romima trebalo otvarati specijalne skole (sto je, kako je pokazalo iskustvo u nekim evropskim zemljama koje su eksperimentisale sa posebnim skolama za Rome, uglavnom kontraproduktivno). Jedva cetvrtina ispitanika podrzala je ideju o uvodjenju fakultativne nastave na romskom jeziku.
Odsustvo bilo kakvog osjecaja solidarnosti sa sugradjanima – Romima uocava se i u dijelu ankete koji se trudio da otkrije sta ne-Romi misle o poslovima kojima se bave ili se mogu baviti Romi. Najveci procenat ispitanika elegantno je zaobisao napor razmisljanja pretpostavivsi da je dovoljno reci kako »svako zasluzuje posao prema kvalifikaciji« (45%). Normalno, pri tom nesumnjivo nisu imali u vidu katastrofalnu obrazovnu sliku u romskoj populaciju – ili su je, mozda, imali (cast izuzecima, ali – nije umjesno biti zlurad). Oko 17% odgovora bili su, u stvari, prijedlozi – Romi bi trebalo da budu zanatlije, trgovci, poljoprivrednici, radnici... Svega desetina ukupnog broja ispitanika misljenja je da Romima treba da budu dostupni svi poslovi, podrazumijevajuci i da drustvo ucini dodatni napor da im pomogne da steknu odgovarajuce kvalifikacije. Petina anketiranih, medjutim, Rome vidi gotovo iskljucivo kao izvodjace najprljavijih komunalnih radova – na groblju, djubristu, u kanalizaciji ili na ulicama (u najboljem slucaju)!
Uzimajuci u obzir sve do sada receno, pomalo iznenadjuje generalno misljenje ne-Roma o potrebi za integracijom Roma u drustvo Crne Gore. Njih 76% podrzalo je ideju o integraciji Roma, sto svakako moze da znaci da sva vrata nisu bas cvrsto zatvorena i da postoji prolaz ka zblizavanju kultura. Medjutim, kada je odgovor na pitanje o podrsci integraciji razbijeno pitanjem: »Da li biste se licno angazovali u akcijama pomoci Romima?« na prethodno visoku podrsku bacena je sjenka. Jer, oko 45% ispitanika ogranicilo je svoje angazovanje u pomoci Romima na pomoc u novcu ili u robi (citaj: starom odjecom), osim njih 23% koji jednostavno nisu spremni da se upustaju u bilo kakvu akciju u smjeru integracije Roma u drustvo. Tako da se zelja i volja da se pomogne svodi na posrednu pomoc, bez kontakata – kao da se novcanim prilogom zeli otkupiti podsvjesni osjecaj krivice. Tek 12% ne-Roma pokazalo je otvorenu namjeru da se, uglavnom kroz organizacije (Crveni krst, medjunarodne fondacije, ali i udruzenje Roma) zaista neposredno angazuje i pomogne Romima da poboljsaju svoj status.

Trazeci ispravan put ka mogucem poboljsanju kontakata izmedju ne-Roma i Roma neizostavno se nametnulo pitanje informisanja Roma, iskomplikovano nepismenoscu i neobrazovanjem (uopste) i uocljivom nemogucnoscu odredjivanja jezika na kojem bi se Romi informisali (i ono malo Roma u Crnoj Gori koji govore romski, govore ga izrazito razlicitim dijalektima). Medjutim, bilo je vazno sta misli vecinsko stanovnistvo o tom problemu... Nista dobro po Rome, kako se cini, jer 40% anketiranih ubjedljivo smatra da Romima nije potrebno nikakvo informisanje, najmanje na maternjem jeziku. Ipak, vecina, ili oko 54%, misljenja je da Romima treba obezbijediti informisanje (ostaje otvoreno pitanje da li na nekom od dijalekata romskog ili na albanskom, koji, izgleda, govori vecina Roma u Crnoj Gori). Izgovoreno rijecima jednog od anketiranih to bi moglo izgledati ovako: »Bolje im je bez specijalnog informisanja, da ne bi doznali istinu o sebi!«

Utisci

Jednim pogledom (ako je to moguce), dosadasnji tok istrazivanja u projektu »Romi u Crnoj Gori« pokazao je, a mozda i dokazao, da Romi u Crnoj Gori zaista zive na ivici drustva, potisnuti od vecine, i da im je egzistencija ugrozena bar koliko i buducnost, jer – trenutno ne raspolazu (bukvalno) nikakvim kadrovskim resursima za bilo kakve promjene unutar populacije. Uz to, odnos vecinskog stanovnistva prema Romima je donekle zastitnicki, vecinom ignorantski i apsolutno opterecen nepoznavanjem osnovnih cinjenica o Romima. Sve to diskvalifikuje Rome u odnosu na druge narode, nacionalne manjine i etnicke grupe u Crnoj Gori i prijeti da ih udalji jos vise od vecinske struje, ne obecavajuci im nikakvu (najmanje svijetlu) buducnost.
Posljednjih nekoliko decenija, a narocito devedesete, unijele su u drustvo Crne Gore promjene (ne obavezno nabolje) koje su uticale na romsku populaciju na dvojak nacin – drasticno mijenjajuci tradicionalne ritmove egzistencije i lomeci ionako tanku ekonomsku osnovu za bilo kakav napredak. Iako je pretjerano tvrditi da je vecina Roma naseljenih u Crnoj Gori od pamtivijeka predstavljala vazan dio privrede kroz zanate kojima su se bavili, cinjenica je da su nove tehnologije obezvazile i te zanate i ulogu Roma u regionalnoj podjeli rada, potiskujuci cijelu populaciju jos vise u stranu, daleko od glavnih tokova drustva. Vec sama ta pojava nagrizla je ekonomske temelje romske populacije, a katastroficna kriza posljednje decenije ih je, jace i sa dugotrajnijim posljedicama nego sto je slucaj sa drugim drustvenim grupama, lisila mogucnosti da koliko-toliko pokusaju da preusmjere svoj put u buducnost (pa su se, prakticno, nasli u corsokaku).
Izumiranjem tradicionalnih zanata Romi su izgubili, dakle, svoju tradicionalnu ulogu u crnogorskom drustvu (dobrim dijelom) i postali, sa stanovista vecinskog stanovnistva – nepotrebni, nesto kao visak radne snage. Uz predrasudama opterecen odnos izmedju vecine i njih samih, Romi su, kao uzgrednu posljedicu ovih relacija (u drustvu i privredi kao dijelu drustva), izgubili i sansu da svojim dolazecim generacijama obezbijede iole kvalitetniju sansu za uklapanje u sredinu u kojoj zive – nebrigom (i drzave, koja je imala preca posla, cini se, i sugradjana, ali i samih Roma, dijelom), nekoliko generacija Roma je propustilo priliku da skolovanjem stekne preduslov za mogucnost promjene svog statusa. Tragicna slika obrazovanja medju Romima o tome svjedoci najbolje.
Romi u Crnoj Gori danas imaju vise problema nego sto su u stanju da shvate, jos manje da se izbore sa njima. Glavni su: stambene prilike i obrazovanje! Oni sami (zanemarujuci cinjenicu da su, do sada, pokazali izrazenu nemoc da se samoorganizuju, jer to ne bi bilo odlucujuce) jednostavno nisu u stanju da se izbore sa takvim teskocama. Sto je jos gore, svakim danom situacija se pogorsava – rastom populacije i karakteristicnim nerazumijevanjem okoline Romi ce biti ekonomski sve slabiji, a rjesavanje njihovih problema sve teze, cime ce se (po inerciji, mozda sa ove distance neprimjetnoj, ali i neizbjeznoj) i ukupni problemi u odnosima u drustvu Crne Gore opteretiti i zamrsiti. Da se ne bi vezali u nerazmrsiv cvor treba odmah (prije nego odmah) pokusati bilo sta kako bi se problemi Roma barem ublazili (kratkorocno), ako ne i sasvim izlijecili (dugorocno, sto je, rekli bi neki, naivna utopija).
Bez zelje da se bilo kome upire prstom na recepte tog lijecenja (govorimo samo o utiscima), cini se da je primarno animirati sve koji na bilo koji nacin mogu da uticu na rjesenje problema romske populacije (od drzavnih organa, preko humanitarnih organizacija i medjunarodnih fondova, do lokalne samouprave, privrede i stampe i, naravno, samih Roma) da hitno pocnu da koordiniraju haoticne planove i programe u cilju pomoci Romima. Utisak je da bi ti planovi i programi morali biti, prije svega, usmjereni na poboljsanje stambenih prilika romske zajednice (infrastrukturno, kao prvo) i na skolovanje i doskolovavanje Roma, prevashodno potonjih generacija, kako bi se obezbijedila osnova za kakvu-takvu stabilnu egzistenciju cjelokupne romske populacije u Crnoj Gori u sljedecim decenijama. U tom cilju, ne smije se zaboraviti, moralo bi se uciniti nesto i za informisanje Roma, ali i nesto za priblizavanje romske kulture vecinskoj javnosti, kako bi se jaz izmedju dvije kulture pokusao smanjiti.
Istrazivanje, koje je jos uvijek u toku, izvjesno ce dokazati da navedeni utisci nisu samo nagadjanje, vec opipljiva potreba i neophodnost, ali dotle predstoji prilican napor cijelog istrazivackog tima »Anime« da sprovede anketu medju mladim Romima (odredjena je granica – do 25 godina starosti) koja bi konkretno odgovorila na pitanja autenticnih potreba Roma u sadasnjim uslovima...

Potiskivaci litica

Priznajem da je prilicno neuobicajeno pisati nesto slicno ovome sto citate, dakle izvjestaj o rezultatima jednog istrazivanja – prije nego sto je istrazivanje okoncano i rezultati kompletirani. Medjutim, na osnovu sakupljenih iskustava, tokom rada na istrazivanju, svaki clan istrazivackog tima se slozio da je – vec kasno! Iznosenje romskih problema u javnost moralo je da se dogodi juce, da bi poceli da se rjesavaju sutra!

Prije nego sto ispisem »nastavice se...« zelio bih da pomenem jedno sasvim licno i privatno razmisljanje o istrazivackom poslu ovog oblika: Mada (priznajem) zapoceto sa najiskrenijom i relativno naivnom namjerom da se nekim ugrozenim ljudima pomogne (bar koliko je to moguce), istrazivanje (koje, kazem, jos traje) pretvorilo se u zacudan cin iskazivanja moralnog stava. Jos i prije nego sto je rad na projektu konkretno zapoceo, suocio sam se (kao i moji prijatelji iz istrazivackog tima, uostalom) sa pitanjem: »Zasto to radis i zasto radis bas to?«
Radoznalci su, prirodno, uvijek imali spreman odgovor, onaj koji su zeljeli da cuju i koji, od mene, nikad nisu culi. U stvari, nikada nisu ni culi pravi odgovor na pomenuto pitanje, a on (sad i ovdje mogu da ga izgovorim, odnosno napisem) glasi: »Zato sto mi se cini da je doslo vrijeme da se bar neko ovdje umije!«
Osim toga, ma koliko uzaludno izgledalo »potiskivanje litice«⁵ stvar je u broju potiskivaca, a ne u otpornosti litice!

Nastavice se...
 

Autor je novinar, free-lancer, posljednjih desetak godina zivi i radi na ivici egzistencije, odakle mu i ideja za istrazivanje Roma

¹ Dr Momcilo Lutovac u knjizi Romi u Crnoj Gori navodi poimence primjere integracije Roma u drustvo Crne Gore, u istorijskom rasponu od skoro dvije stotine godina. Posebno pohvalno pise o godinama poslije II svjetskog rata (pominje 80 Roma zaposlenih u »Obodu«, Cetinje, zatim brojne romske intelektualce i, sto je indikativnije, primjere skola, pa i srednjih, u kojima su mladi Romi medju najboljim djacima generacije). Priznaje, medjutim, da je sama romska sredina, sa casnim izuzecima, odbijala od sebe one Rome koji su, skolovanjem ili poslom, izmjenili nacin zivota – ili se bar dr Lutovcu tako cinilo. U svakom slucaju, ova knjiga zaista pominje mnoge ugledne i skolovane Rome koji su zauzimali svoje mjesto u crnogorskom drustvu do sedamdesetih godina vijeka. Danas su primjeri uglednih Roma svedeni na izuzetke.
² Sve do ljeta 1999. godine nije bilo moguce ni zamisliti povratak ijedne od romskih porodica u Danilovgrad, uprkos pokusajima da se sudskim putem izbori njihovo pravo na siguran zivot u sopstvenim domovima. Pozitivan primjer – povratka samo jedne porodice – mozda je najava normalizacije odnosa izmedju vecinskog stanovnistva i Roma. Sporo, ali ne i kasno i ne bez izvjesne doze optimizma.
³ Istrazivacki tim »Anime« se sastojao od tri covjeka: Dragana Redza, pocasnog muzickog urednika Radio Tivta, Slavka Krstovica, free-lancera i aktivnog saradnika beogradskog romskog novinarskog kruga i Zivorada Tasica, autora ovih redova, ujedno i autora istrazivackog projekta. Nijedan od njih nije Rom.
⁴ »Animin« projekat »Romi u Crnoj Gori – status i perspektiva« finansijski su pomogli: Fond za otvoreno drustvo, Podgorica, Ministarstvo za zastitu prava pripadnika nacionalnih manjina i etnickih grupa Republike Crne Gore, Vlada Republike Crne Gore i USAID/OTI. Iako najiskrenije zahvalni na bilo kakvoj pomoci, bez koje ne bi bilo istrazivanja, moramo sa zaljenjem konstatovati da se ispostavilo da ovakvo istrazivanje iziskuje vecu, redovniju i azurniju pomoc. Zato sto pomoc nije bila dovoljno izdasna i zato sto je pristizala sporo, istrazivacki tim »Anime« je bivao primoran da u vise navrata mijenja plan dinamike projekta, da bi, konacno, odustao od njega i primijenio metodu »as it takes«. Prvobitno planiran da bude dovrsen do kraja oktobra, projekat ce se, iz navedenih razloga, protegnuti i na novembar 1999. godine.
⁵ Termin »potiskivac litice« dugujem Zoranu Stanojevicu, jednom neopravdano zanemarenom piscu.