Etnicke, vjerske i druge razlike i protivurjecnosti medju stanovnistvom, koje proizlaze iz toga, predstavljaju probleme sa kojima se suocava vecina savremenih drzava. Mjerila u odnosu prema manjinama bila su dugo vremena veliki problem i za razvijenu i demokratsku Evropu, a ne samo za drustva koja su u stanju parapoliticke i parademokratske strukture. Tako, u teoriji manjinskih prava nailazimo na razlicita odredjenja ovih grupacija. Nekada su to bile nacionalne, pa zatim etnicke, vjerske, politicke i naposletku kulturne i estetske manjinske grupe.
Razlicitosti u terminoloskom odredjenju manjina susrijecemo i u jugoslovenskom, odnosno crnogorskom drustvu u drugoj polovini XX vijeka. Iz medjunarodnih dokumenata preuzeti termin nacionalna manjina egzistirao je sve do 1963. godine. Termin nacionalna manjina zamjenjuje se terminom narodnost odredbama Ustava SFRJ donijetog 7. aprila 1963. godine. Pojam narodnost bio je u upotrebi sve do usvajanja Ustava SR Jugoslavije 27. aprila 1992. godine, kada se ponovo uvodi u upotrebu termin nacionalna manjina, dok Ustav Republike Crne Gore, donijet takodje 1992. godine, upotrebljava termin nacionalne i etnicke grupe. Prema politickom konsenzusu iz 1997. godine,¹ u Crnoj Gori se od tada govori o manjinskim narodima u koje se ubrajaju Muslimani, Albanci i Hrvati buduci da su to autohtoni narodi i kao takvi treba da imaju status manjinskog naroda, a ne nacionalne ili etnicke grupe.
Netrpeljivost koja se u svojim razlicitim vidovima ispoljavala u Evropi prema manjinama bila je razlog zaobilazenja ili izostavljanja rjesenja za ova pitanja. U poslednjim decenijama XX vijeka pitanje prava i polozaja manjina postaje jedno od dominantnih pitanja teorijskog i prakticnog djelovanja politickih i demokratskih struktura u vecini zemalja. Zapravo, u najrazvijenijim zemljama svijeta na kraju drugog milenijuma postovanje prava manjina je mjera demokratije. Po tome se i razlikuju istinska demokratska drustva od onih koja neki autori nazivaju »demokraturama«, koja u sustini predstavljaju kvazidemokratska drustva.

Demografska stvarnost crnogorskog drustva i manjinski narodi

Crnogorsko drustvo krajem XX vijeka je mnogonacionalna zajednica ciju nacionalnu i etnicku strukturu cine: Crnogorci (61,86%), Muslimani (14,57%), Srbi (9,34%), Albanci (6,57%), Hrvati (1%). Pored pripadnika ovih naroda, nacija i nacionalnih i etnickih grupa, u Crnoj Gori u posmatranom periodu zivi i 5,8% pripadnika² ostalih nacionalnih i etnickih grupa.³
U odnosu na period kraja sedamdesetih godina, navedene grupacije u Crnoj Gori su desetak godina kasnije imale razlicite tendencije rasta ili pada. Umanjenje populacije je prisutno kod Crnogoraca (6,68%) i Hrvata (0,16%). Tendencija rasta u odnosu na sedamdesete godine ispoljena je kod: Srba (6,02%), Muslimana (1,19%) i Albanaca (0,11%).
Demografsko kretanje muslimanskog stanovnistva u Crnoj Gori pouzdanije mozemo pratiti tek od 1971. godine. Naime, do tada su pripadnici ove populacije razlicito tretirani u popisima stanovnistva. Tako ih je 1948. godine registrovano samo 387, buduci da su u tom razdoblju iskazivani kao »Muslimani – neopredijeljeni«. Nesto vise (6424) registrovano ih je 1953. godine kada su iskazani pod nazivom »Jugosloveni – neopredijeljeni«. Prvi put su Muslimani u smislu etnicke pripadnosti iskazani 1961. godine kada ih je registrovano 30 665, sto je predstavljalo 6,5% tadasnjeg stanovnistva Crne Gore. (Nacionalno izjasnjavanje Muslimana sa velikim M omoguceno je ustavnim amandmanima iz 1971. godine.) Do razdoblja 70-ih godina vecina Muslimana se izjasnjavala kao Crnogorci islamske vjeroispovijesti zbog cega je u tim periodima veliki postotak registrovanih Crnogoraca (1948 – 90,7%). Takodje, pripadnike muslimanskog naroda u tom periodu veoma je tesko identifikovati preko religijske pripadnosti, jer se kao pripadnici islamske vjeroispovijesti izjasnjava, pored Muslimana u narodnosnom smislu, i dio Albanaca i Roma, koji su u stvarnosti veoma brojna grupacija (21 000).

Interkulturalizam kao model zivota

U crnogorskom drustvu u poslednjoj deceniji drugog milenijuma egzistira veliki broj manjinskih naroda, kao i nacionalnih i etnickih grupacija. Ovakva cinjenica sama po sebi ukazuje da je rijec o multikulturnom drustvu u kojem medjusobno zive i djeluju jedan pored drugog tri, odnosno cetiri religiozna i kulturna tipa. Multikulturni momenti u crnogorskom drustvu ukazuju da razliciti manjinski narodi, nacionalne i etnicke grupacije zive jedni pored drugih i da ih vecinska populacija tolerise. Medjutim, u takvom drustvenom modelu nema interakcije izmedju grupa. Nema razmjene zivotnog iskustva, stila zivota i vrijednosti. Samim cinom egzistiranja vise manjinskih naroda, kao i nacionalnih i etnickih grupacija nije sporno i da je bivse jugoslovensko drustvo bilo multikulturno. A upravo u tom multikulturnom drustvu ucinjeni su i najveci zlocini prema manjinskim narodima. Nije bilo interakcije medju razlicitim grupama i zato je ovo drustvo puklo po nacionalnim savovima. Razlike medju grupama se moraju razvijati kao vrhunske vrijednosti koje cine jedinstvo jednog drustva, u ovom slucaju crnogorskog. Cinjenica je da nacionalno homogena drustva u kojima nacionalne i etnicke manjine nemaju znacajnijeg udjela u populacionoj strukturi lakse rjesavaju brojna pitanja koja su u vezi sa ocuvanjem etnickog i nacionalnog identiteta manjinskih naroda. Nasuprot tome, drustva u kojima ove grupacije znacajnije ucestvuju u ukupnoj demografskoj strukturi, a Crna Gora je takvo drustvo, buduci da vise od 30% populacije cine manjinski narodi, kao i nacionalne i etnicke manjinske grupe, mnogo teze rjesavaju probleme nacionalnog i etnickog identiteta, koji u pojedinim slucajevima prevazilaze okvire regulative medjunarodnim konvencijama a i sopstvenim iskustvom. Mnoge od ovih grupacija ne zaboravljaju u svojoj nacionalnoj i etnickoj svijesti da su se tudji geostrategijski interesi na Balkanu prelamali na njihovu stetu. Aveti proslosti na kraju XX vijeka »ponovo lebde nad Balkanom« i zbog toga multikulturalni model predstavlja, slikovito receno, »bjelosvjetsku iluziju«, buduci da pojam »bijeli svijet« u nekim od juznoslovenskih jezika posjeduje jedno specificno znacenje (ceznja za boljim).⁴ Pokazalo se da su tendencije ka multikulturalnom drustvu na kraju XX vijeka predstavljale »samo simptom jedne nadolazece krize, bolnog prilagodjavanja, i to ne bez otpora, jednom mnogo drugacijem i pluralistickom drustvu«.⁵
Radi toga je interkulturalizam kao teorijski i prakticni model razlicit od multikulturalizma, mnogo prijemciviji za egzistiranje manjinskih naroda, kao i nacionalnih i etnickih grupacija u crnogorskom drustvu. Njegovim se zazivljavanjem tezi kvalitetnoj zajednici u kojoj manjinske grupacije nece biti ni potpuno integrisane niti potpuno asimilovane. Svaka ce zadrzati svoje specificnosti i svoju samosvjesnost. O takvom drustvenom modelu postojace interakcije medju vecinskim narodom, manjinskim narodima, nacionalnim i etnickim grupacijama, za razliku od multikulturnog drustva, pri cemu ce se medjusobno razmjenjivati razlicite vrijednosti.

¹ Konsenzus je postignut na osnovu »Sporazuma o minimumu izgradnje demokratske infrastrukture«, potpisanog 1. septembra 1997. godine od strane Demokratske partije socijalista, Socijaldemokratske partije, Narodne stranke i Liberalnog saveza. Socijalisticka narodna partija nije prihvatila terminolosko odredjenje – manjinski narodi, nego je ostala pri rjesenjima iz Ustava Crne Gore – nacionalne i etnicke grupe. U politickom programu predsjednickog kandidata, a kasnije i predsjednika Crne Gore (oktobar 1997. godine) upotrebljava se odredjenje manjinski narodi i od tada je opsteprihvacen takav naziv.
² Razlike izmedju ovog podatka i zvanicnih statistickih podataka javljaju se usled neadekvatno tretiranog broja Roma u Crnoj Gori. Naime, popisi stanovnistva registruju mnogo manje Roma nego sto ih stvarno boravi u Crnoj Gori.
³ Pripadnici ostalih nacionalnih i etnickih grupa u Crnoj Gori su: Romi (3,42%), Makedonci (0,17%), Slovenci (0,05%), Austrijanci (0,004%), Bugari (0,007%), Cesi (0,012%), Grci (0,004%), Italijani (0,009%), Jevreji (0,003%), Madjari (0,034%), Njemci (0,02%), Poljaci (0,01%), Rumuni (0,005%), Rusi (0,019%), Rusini (0,004%), Slovaci (0,01%), Turci (0,004%), Ukrajinci (0,003%) i Vlasi (0,004%).
⁴ Lino Veljak, Multikulturalnost: Bjelosvjetska iluzija ili uvjet opstanka civilizacije, »Forum Bosne«, Sarajevo 1999, 6, str. 21.
⁵ Andrea Semprini, Multikulturalizam, CLIO, Beograd 1999, str. 143.