Karakter i posljedice rata u Bosni i Hercegovini

Koliko je rat u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine bio slozen, kako u pogledu uzroka i motiva koji su do njega doveli, tako i njegove prirode i toka, kao i njegovih prizeljkivanih i stvarno nastalih, lokalnih i sirih posljedica, svjedoce iskazi o tom ratu koje smo objavili u prethodna tri nastavka (Republika, br. 124, 16-30. 09. 1995, br. 143-144, 1-31. 07. 1996. i br. 159, 1-15. 03. 1997). U mas-medijima, publicistici, u strucnoj i drugoj literaturi i na raznim skupovima, u BiH i van nje i dalje se javljaju nove definicije i ocjene toga rata. Evo nekih od njih, podijeljenih u dvije glavne grupe.

I

Za jedne rat u Bosni i Hercegovini je bio »rat za nove granice Srbije, Crne Gore i Hrvatske«, »rat za medje«, »za Srbe je ovaj rat, kao i svi drugi u kojima su ucestvovali, bio nametnut odbrambeni rat za fizicki i duhovni opstanak, i da je u ovoj prilici, kao i uvek ranije, cilj srpskih neprijatelja 'konacan poraz srpskog naroda i njegovo potpuno unistenje' i da su oni vodili 'genocidni rat protiv srpskog naroda pod okriljem UN'«, »rat u kome su se Srbi nasli u teskoj i nezahvalnoj, ali slavnoj ulozi da se suprotstave 'svetskoj nepravdi i licemerju', a narocito 'licemernim Amerikancima koje su rodili vekovno licemerni Englezi' i Nemcima i Austrijancima 'koji su nas oduvek mrzeli i napadali'«, »to sto se dogadja u Bosni nije obican rat, onaj o kome govori Klauzevic, nego sukob koji se odvijao prema jednom krvavom, fatalnom i vekovima nepromenjenom scenariju, prema kome je, po ko zna koji put, bosanski Srbin stradao od ruke svog podmuklog suseda«, »za pravoslavne Srbe rat u Bosni, kao i svaki drugi rat u kojem su ucestvovali, znacio je povratak najdubljim, misticnim korenima nacionalnog bica, svetoratnickom arhetipu srpskom, tom jeziku zavetnog deseterca koji nam misticki govori u kostima nasim, jos pre rodjenja iz utrobe materine«, »Srbi su pobednici u ratu... ta pobeda ogleda se u tome sto su Srbi razorili i ocistili bar deo multietnicke Bosne, bar deo Srbima mrskog Sarajeva, tog grada gde su oni morali da zive u laznom, fiktivnom miru visenacionalne zajednice«, »petogodisnji otadzbinski rat u Srpskoj i Krajinama ocistio je nasu nacionalnu dusu, prosvetlio nas hriscanski um...«, »saborna uvjerenost svih ucesnika ovog djela da nesto sto je licilo na tragicni poraz pocinje da se pretvara u duboku unutrasnju pobjedu cije dimenzije, nista manje nego u kosovsko vrijeme, mogu biti kosmicke« itd.

II

Za druge, pak, po svojim uzrocima to je bio »rat koji je izbio zbog toga sto su se bosanski Srbi i Hrvati plasili da ce sa demokratizacijom Bosne gubiti svoje privilegovane pozicije, sto su vecinsko odlucivanje tamo gdje su manjina dozivljavali kao majorizaciju, a ravnopravnost kao katastrofu«, »bio je to rat da bi nacionalisticke vodje zauzele mjesto u istoriji kao oni koji su prosirili teritorije svojih drzava ili kao osnivaci, odnosno obnavljaci samostalnih drzava«, »rat cijem izbijanju i rasplamsavanju su doprinijeli i razni fundamentalizmi, posebno pravoslavni" "rat u koji su Srbi i Crnogorci olako krenuli pogresno procjenivsi da ce ga brzo dobiti, jer su raspolagali sto pet puta vecom vatrenom moci nego Bosnjaci i sedam puta vecom nego Hrvati«, »rat koji su Srbi i Crnogorci izgubili, ali u kome nisu ucestvovali, i koji su vodili protiv jednog nepostojeceg, ali vrlo hrabrog naroda!«, »to je bio rat koji je bio posljedica borbe za ponovno formiranje klasa, to jest klasnih odnosa«, »bio je to rat u kojem su evropski sovinisti srpskim, crnogorskim i hrvatskim sovinistima povjerili ulogu dzelata, a ovi drugi su toga tek naknadno postali svjesni« itd.

Po svojim ciljevima to je bio »rat za teritorije, nove drzavne granice, etnicko ciscenje teritorija«, »rat protiv Bosne i Hercegovine, to jest, za njeno razbijanje i za svesrpsko ujedinjenje (krceci taj put etnickim ciscenjem)«, »rat i borba za teritorije van sopstvenih medjunarodno priznatih granica«, »rat velikosrpskih i velikohrvatskih imperijalista za podjelu i aneksiju Bosne i Hercegovine«, »rat koji je samo jos jedna repriza ranijih pokusaja podjele Bosne slicno negdasnjim pokusajima Rusa i Nijemaca da podjele Poljsku«, »rat u Bosni i Hercegovini je u sustini oruzana borba srpskog i hrvatskog nacionalizma za dominaciju na njenim, ali i na jugoslovenskim prostorima«, »rat bosansko-hercegovackih nacista za nacionalne drzave i borba bosansko-hercegovackih gradjana za gradjansku drzavu«, »ovaj rat je bio nastavak one politike kojom se vec tri stoljeca nastoji ojacati uticaj Srpske pravoslavne crkve, a unistavaju srpski i crnogorski narod istrebljivanjem i nepravoslavnih Srba i Crnogoraca i unistavanjem njihove kulturne bastine« itd.

Takodje, za ove druge, po svojoj prirodi taj rat je bio »cetverostruka agresija na Bosnu i Hercegovinu - dvostruka izvana i dvostruka iznutra«, »to nije bio rat vec razbojnistvo«, »rat o kojem se prava predstava moze steci samo ako se uporede ponasanje Karadzicevih i njemu bliskih vojnika u osvojenim gradovima Bosne i ponasanje njemackih vojnika u osvojenim gradovima Srbije u Drugom svjetskom ratu«, »to je bilo jedno more zlocina nad bosnjackim civilima uz izvjestan broj ratnih okrsaja«, »bio je to jedan od najprljavijih ratova u istoriji, jer mu je glavni cilj - tzv. etnicko ciscenje - bio vrlo prljav, a jos prljavija su mu bila sredstva«, »rat u kome su vrlo necasnu ulogu odigrali neki poznati drzavnici poput Kisindzera i Galija od kojih to niko iole pravdoljubiv nije ocekivao«, »suludi i besmisleni rat sa citavim svetom u kojem je izgubljeno sve - zivoti, imovina, vekovna ognjista, ponos, nada u bolje sutra, a nije dobijeno nista«, »najgori i najodvratniji rat vodjen na prostorima Bosne i Hercegovine«, »rat ciju sustinu cine: kombinacija spoljne i unutrasnje agresije, genocid, pljacka, komadanje Bosne i fakticka aneksija tri cetvrtine njene teritorije, a sve ostalo je izgovor, laz i kamuflaza«.

Po svojim rezultatima i posljedicama, pak, bio je to »rat u kojem su vjerski sovinisti, i oni drugi obuzeti vjerskim ludilom, ocistili svoje duse i umove - od ostataka ljudskosti - narugavsi se jezivo Bogu, to jest, njegovim zapovjestima«, »rat kojim su Bosnjaci, Srbi, Hrvati i Crnogorci konacno zauzeli mjesto u istoriji koje i zasluzuju«, »bio je to rat u kome je trebalo da nestanu Bosnjaci, ali su opstali, dok su sa liste civilizovanih nestali neki drugi«, »rat kojim se evropska civilizacija tesko osramotila u ocima ostalih civilizacija«, »to je bio rat u kojem su masovni masakri bosnjackog civilnog stanovnistva izazvali bolne frustracije sirom islamskog svijeta, jacanje islamskog ekstremizma, i cak, dolazak islamista na vlast u Turskoj u kojoj zivi pet miliona, to jest dvije trecine svih Bosnjaka«, »rat koji je kod islamskih naroda doveo do jos jednog razocarenja u Evropu i ozivio njihova sjecanja na njihovu kolonijalnu proslost«, »rat kojim su Srbi i Crnogorci na sebe trajno preuzeli dio 'svjetskog odiuma' prema nekim drugim narodima«. I na kraju, po epilogu, bio je to: »rat za koji srpski, crnogorski i hrvatski narod nisu krivi, jer krivica je individualna i sudski kaznjiva, ali jesu politicki i moralno odgovorni, jer su glasali za vodje koji su ih poveli u napadacki rat i jer ih nisu prinudili da taj rat obustave«, »rat koji ce svijet oprostiti Srbima, Crnogorcima i Hrvatima tek kad im ga oproste Bosnjaci«, »rat koji ce bosnjacki narod oprostiti, ali koji nece i ne smije nikad zaboraviti«, »rat koji ce bosnjacki narod oprostiti crnogorskom, srpskom i hrvatskom narodu, ali ne i ratnim zlocincima iz njihovih redova«, »rat koji ce bosnjacki narod oprostiti srpskom, crnogorskom i hrvatskom narodu cim adekvatno kazne sve ratne zlocince iz svojih redova (a on je vec kaznio ili predao Sudu i kaznice i predace preostale iz svojih), vrate oteto i plate ratnu odstetu«, »rat ciji epilog treba da bude razmjena stanovnistva, teritorija i vlasti - Bosnjaci treba da Srbima i Crnogorcima daju obje Republike Bosnjacke u Srbiji i Crnoj Gori (Sandzak i Goru) u zamjenu za Republiku Srpsku u Bosni i Hercegovini, a da Hrvatima ustupe potpunu vlast nad 50 hiljada Bosnjaka u Zagrebu u zamjenu za vlast Bosnjaka nad 50 hiljada Hrvata u zapadnom Mostaru i Neumu" itd.

Dzemal Hatibovic